Tayanch iboralar: Jism, zarra, mutloq, elastik, noelastik, tezlik, massa, energiya.
To’qnashuv deb juda qisqa vaqt davomida fazoning kichik sohasida yuz
beradigan ikki yoki ko’p sondagi jismlar, zarrachalar orasidagi o’zaro ta’sirga
aytiladi. Bu sohadan va vaqtdan tashqari hollarda jismlar holatlarining boshlang’ich
va oxirgi qiymatlari to’g’risida gapirish mumkin. To’qnashuv jarayonlari ta’sir
vaqtida ichki energiyaning o’zgarish xarakteriga qarab noelstik va elastik bo’lishi
mumkin. Agar ta’sir vaqtida zarrachalarning ichki energiyasi o’zgarsa, unga elastik
to’qnashuv deyiladi. To’qnashuvlr mutloq-elastik va mutloq-noelastik bo’lishi
mumkin. Mutloq-elastik urilish deb jismlarning shunday qisqa vaqtdagi o’zaro
ta’sirlashishiga aytiladiki, ular to’qnashgandan so’ng hech qanday deformatsiya yuz
bermaydi va jismning urilishdan oldingi kinetik energiyasi yana kinetik energiyaga
aylanadi. Agar to’qnashuv mutloq-elastik bo’lsa, urilishdan oldingi tezliklar uchun
impuls va energiyaning saqlanish qonunlarini ifodalaydigan tenglamalar o’rinli
bo’ladi. Bu tenglamalar quyidagi ko’rinishda bo’ladi.
(82)
(83)
(84)
kichik o’zgarishlar qilingandan so’ng
) (85)
(86)
(86)ni (85) ga bo’lib
(87)
ni olamiz, buni m
2
ga ko’paytiramiz. U holda
(88)
33
(85) dan (88) ni ayiramiz
(89)
(85) tenglamani quyidagicha ham yozish mumkin:
(90)
(87) tenglamani m
1
ga ko’paytiramiz
(91)
(90) dan (91) ni ayiramiz
Soddalashtirishdan so’ng
(92)
ni olamiz.
Ikki xususiy holni ko’ramiz.
a) ikkala sharlarning urilishgacha impulslar yig’indisi nolga teng, ya’ni
(93)
bunga asosan, quyidagi natijaga kelamiz
(94)
(95)
ya’ni sharlar to’qnashgandan so’ng impulslarining ishoralari o’zgaradi.
b) sharlarning bittasi to’qnashuvgacha tinch tursin; υ
2
=0, u holda
34
(96)
(97)
mutloq noelastik to’qnashuvlarda kinetik energiya ichki energiyaga yoki teskarisi, bir
jism ichki energiyasining ikkinchi jism ichki energiyasiga aylanishi yuz beradi.
Mutloq noelastik to’qnashuvni qaraymiz. Bunday holda to’qnashuv natijasida ikki
jism birlashib bitta jismdek harakatlanadi. Ikkinchi m
2
massali jism to’qnashuvgacha
tinch turibdi deb hisoblab, quyidagi energiyaning saqlanish qonunlarini yoza olamiz.
)
2
1
(
)
2
1
(
1
2
1
к
i
к
i
i
E
E
E
E
E
(98)
(99)
(100)
Bu tenglamalarda E
i1
va E
i2
- birinchi va ikkinchi jismlarning to’qnashuvgacha
bo’lgan ichki energiyasi. E
k
-harakatlanayotgan jismning kinetik energiyasi. P
1
-uning
impulsi,
)
2
1
(
i
E
,
)
2
1
(
к
E
va
)
2
1
(
Р
to’qnashuvdan keyin bitta bo’lgan jismning ichki
energiyasi, kinetik energiyasi va impulsi. Agar massa va energiya orasidagi
munosabat inobaga olinmasa, (100) tenglama yordamida qo’shilib birga bo’lgan
jsmning tezligini aniqlash mumkin.
Bundan
(101)
Bu formula yordamida ichki energiyaga aylangan kinetik energiya ∆E
k
ni hisoblash
mumkin:
(102)
Agar tinch turgan jismning massasi juda katta, m
2
>>m
1
, bo’lsa ∆E=E
k
, ya’ni
hamma kinetik energiya to’liq ichki energiyaga aylanadi. Bu holda qo’shilib bitta
bo’lgan jism amalda tinch holatda bo’ladi. Agar tinch turgan jism massasi juda kichik
m
2
<<
m
1
, bo’lsa ∆E
k
=0, ya’ni kinetik energiyaning ichki energiyaga aylanishi amalda
yuz bermaydi. Qo’shilib bitta bo’lgan jism birinchi jismning to’qnashuvgacha
bo’lgan tezligiga teng tezlik bilan harakatlanadi.
35
Do'stlaringiz bilan baham: |