J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

9.1-jadval
lqtisodiy ittifoqlarning umumiy xususiyatlari23
Integratsiya
shakii
Ittifoq 
ichida erkin 
savdo
Uchinchi 
mamlakat- 
larga yagona 
tarif va 
kvotalar
Ittifoq 
ichida ishlab 
chiqarish 
omiJJari- 
ning erkin 
harakati
lshtirokchi 
mamlakat- 
larning y a ­
gona iqti­
sodiy siyosati
Erkin savdo 
hududi
4-
-
-
-
Bojxona
ittifoqi
+
+
-
-
Umumiy
bozor
+
+
+
-
Iqtisodiy
ittifoq
+
+
+
-
To‘liq
iqtisodiy
iritegratsiya
+
+
+
+
9.3. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining 
rivojlanish bosqichlari
G 'arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi rivojlanish ja r a y o n in i 
shartli ravishda to‘rt bosqichga bo‘lish m u m k in .
1951-yil aprel oyida tarkibiga oltita davlat kiruvchi Yevropa 
ko‘ m ir va po‘lat birlashm asi ta sh k il topdi. 1957-yilda shu d avlatlar 
Yevropa iqtisodiy h a m ja m iy a ti va atom energetikasi b o 'y ic h a Yev­
ropa h am jam iyati tuzish to‘g ‘risida shartno m aga qo‘l qo ‘ydilar. 
H am jam iyat ta rk ib ig a iqtisodiy jih a td a n yuqori d ara ja d a rivojlan- 
gan d avlatlar kirdi.
Yevropa ittifoqining ta sh k il topish va rivojlanish tarixi 1951-yil- 
lardan b o shlan adi.
23 
М ихайлуш кин А .И ., 
Ш имко П.Д. М еждународная экономика:
теория и практика: Учебник для вузов. — СПб.: Питер, 2008. С. 235.
222

---

B irin c h i bosqich 5 0 - y illa r o x irid an 7 0 -y illa r o‘r ta la rig a c h a
davom etdi. Bu davr Yevropa iqtisodiy integratsiyasi uchun «oltin 
a sr»h o ‘ldi.
Yevropa iqtisodiy h a m ja m iy a tin i yoki « U m u m iy bozor»ni 
ta sh k il e tish n in g a n iq m a q s a d la ri q u y id a g ila rd a n iborat edi:
— a ’zo m a m la k a t la r o ‘rtasid agi savdodagi b archa ch eklovlarni 
a s ta - s e k in lik b ilan b a r t a r a f etish;
— u ch in ch i m a m la k a t la r bilan savdoga u m u m iy boj ta r ifla r in i 
o ‘rnatish;
— «Insonlar, kapital x iz m a t la r » n in g e rk in h arak a ti uchun 
to'siqlarni tugatish;
— Q ishloq xo‘ja li g i va transport sohasida u m u m iy siyosatni 
ishlab ch iqish va o ‘tk az ish ;
— Valuta ittifoqini tuzish;
— Soliq siyosatini b irx illa sh tirish ;
— Q o n u n c h ilik n i bir-b iriga m oslashtirish;
— Iqtisodiy siyosatni m uvofiqlashtirish ta m o y illa r in i ishlab 
chiqish.
Ushbu y u q o rid a g i m a q s a d la rn i a m a lg a oshirish uchun boshqa- 
ruv tu z ilm as i ta sh k il etildi: b u lar Y IH v a zirlar kengashi, Yevropa 
h a m ja m iya ti ko m issiyasi, Yevropa sudi h a m d a Yevropa p arlam en - 
tidan iborat.
Y IH a ’z o - m a m la k a t la r n in g m ah su lo tla ri, kapitallar, ishchi 
k u c h i va x iz m a t la r in in g u m u m iy bozorini ta sh k il etish m a s a la - 
sin i hal q ilis h n i o ‘z oldiga b irin ch i g ald a g i m aqsad qilib qo ‘ydi. 
B u n in g uchun esa Bojxona ittifoqi ta sh k il q ilin d i. Ushbu Bojxona 
ittifoqi Y IH asosida tu rad i. Bojxona ittifoqi d o ira sid a q u y id a g ila r 
a m a lg a oshirildi:
— a ’zo m a m la k a t la r o‘rta sid a g i savdo a lo q a la rid a g i cheklovlar 
b a r t a r a f etildi;
— u c h in c h i m a m la k a t la r b ilan m u n o sab atlar bo‘y ic h a y ago n a 
bojxona ta rif! olrn a tild i;
— k ap itallar, kred itlar, pul o ‘tk a z m a la r i h a m d a x iz m a t la r n in g
erkin h a r a k a tig a erish ild i;
223

---

— ishchi k u c h i m ig ratsiy asin in g erkinligi t a ’m in la n d i.
Y uqoridagi barcha ch oralar sanoat in te gratsiy asin in g ja d a l-
lash ish iga im ko n tug‘dirdj.
Ik k in c h ib o sq ich (7 0 -y illa r o‘rta larid an 8 0 - y i l l a r o ‘rta larigac h a) 
Y i farixida tu rg ‘un davr bo'lib hisoblanadi. Sh u n d ay bo‘lsada bu 
davrda Y l g a a ’zo m a m la k a tla r Yevropa valuta ham k orligi dastu- 
r i ni qabul q ilish ga, tashqi siyosiy m aslah a tlar m e x a n iz m in i tash- 
kil etishga muvaffaq bo‘ldilar, lekin b a’zi salbiy te n d en siy aiarn in g 
y u z ag a kelishi oqibatida g ‘arbiy Yevropa iqtisodiy in tegratsiyasini, 
«Yevroskleroz» nom ini olgan jid d iy inqirozga uch rash iga olib kel- 
di. 7 0 -y illa rn in g oxiri va 8 0 -y illa r n in g boshlarida YI m a m la k a t- 
lari o‘rtasid a rivojlanish d a ra ja s in in g buzilishi kuchaydi. 1981 -yil- 
da G retsiy an in g Y lg a kirishi b ilan bu tendensiya y a n a d a yaqqol 
namoyon bo‘ldi, lin in g iqtisodiyoti boshqa iîtifoq a ’zolari bilan 
solishtirish bo‘yich a ancha past darajad a edi.
U ch in ch i bosqich (8 0 - y illa r n in g ik k in c h i y a r m id a n 9 0 - y il-
lar b o sh lariga qadar) — Ittifoq tarkib in i kclajakda k e n gaytirish
bosqichi. 1 9 8 6 -y ild a Ispaniya va P o rtu g a liy a n in g q o ‘shilishi 
old in d an davom etayotgan dav latlar o‘rtasidagi nom utanosib- 
lik n in g k u c h ay ish ig a olib keldi. Y lH g a kirish vaqtida P ortugali- 
vada aholi jo n b o sh iga to‘g ‘ri keladigan d aro m a d i t a x m in a n Y1H 
bo'yicha 3/2ni, Isp an iyad a esa 3/4 atrofida bo‘lgan . Yangi a ’zo 
m a m la k a tla rd a ta x m in a n beshtadan bir kishi qishloq xo‘ja lig id a
ish lagan , bu p a y td a Y IH d a o ‘n u ch tad an biriga to ‘g ‘ri kelgan. 
S hu b ilan b irg a lik d a bu davr G 'arb iy Yevropa integratsiyasi rivoj- 
la n ish id a Yagona Yevropa A k tin in g (Y Y A ) qabul q ilin g a n lig in i 
ifoda etadi. Y IH rivojlanishida 1987-yiIda qabul q ilin g a n YYA
muhirn a h a m iy a tg a ega bo'ldi. Ushbu akt u m u m iy bozorni iq ­
tisodiy ittifoqqa ay lan tirish y o 'n a lis h la rin i b elgilab berdi. Y a’ni 
savdo yo‘lid ag i b arch a to‘siqlarni olib tash lash , a ’zo m a m la k a t ­
lard a ich ki c h e g a ra la rn i ochish, lovar a y irb o sh lash n i ja d a lla s h ti-
risli, yago n a valuta tiz im in i jo riv etish va b archa fu q a ro larn in g
h u q u q lari te n g lig i h a m d a ijtim o iy kafo latlan ish ta d b irla rin i 
a m a lg a o sh iris h d an iborat edi.
224

---

M a z k u r ak t qab u l q ilin is h i b ilan Ittifoqqa a ’zo m a m la k a t la r d a
m ik ro va m ak ro iq tiso d iyo t, siyosat va huquq, fan va ekologiya 
s o h ala rid a h a m d a ijtim o iy m u n o sab atlard a in te g ratsiy a ja r a y o n -
lari k u c h a y ib bordi. 9 0 - y illa r boshida Y lg a a ’zo m a m la k a t la r
a m a liy o td a u m u m iy bozor q o id ala rin i ta sh k il e tish n i tu g a td ila r 
va v a lu ta -iq tiso d iy h a m d a siyosiy ittifoqni s h a k lla n tir is h g a astoy- 
dil k irish d ilar.
To£rtin ch i bosqich ( 9 0 - y illa r o 'rta la rid a n X X I a s r b o sh la- 
riga qadar). Yagona Yevropa A k ti q o id ala rig a m uvofiq 1993-yil 
1-yanvardan Ittifoq c h e g a ra la ri ich id a m a h s u lo tla rn in g e r k in h a - 
ra k a tla n is h i k iritild i. B u n g a muvofiq h a m ja m iy a tn in g o ‘n ik k i 
davlat ra h b a rla rid a n iborat a ’zosi o d am la r, Tovarlar, k a p ita l va 
ax b o ro tla rn in g e r k in h a r a k a tla n is h i uchun ishtirokchi m a m la k a t ­
lar o‘rta sid a g i c h e g a r a la r n i ochish to‘g ‘risida S h en g e n b itim in i 
im zo lad ila r. H a q iq a td a Ittifoq d oirasida y ago n a iq tiso d iy m ak o n
v u ju d ga keldi.
1992 -yilda YI to‘g ‘risida M a a str ix sh artn o m asi im z o la n ib , 
ushbu hujjatga k o ‘r a q u y id a g ila r t a ’sis etildi:
— Yagona Yevropa fuqaro ligi;
— Siyosiy ittifoqligi;
— Iqtisodiy va v a lu ta ittifoqi.
M a a s t r ix s h a r tn o m a s ig a
(1 9 9 2 -yil 
fevral) 
a s o s a n
Y IH
19 9 4 -y il 1 -y an v a rd an 15 ta a ’zo m a m la k a t n i o ‘z ic h ig a o lg a n
Yevropa Ittifoqiga a y la n t ir ild i. YI d o ira s id a to ‘liq y a g o n a ic h k i 
bozorni ta s h k il etish a m a lg a o sh irild i. Integratsio n h a m k o r lik n i 
riv o jlan tirish m a q s a d la r i b a rc h a a ’zo m a m la k a t la r to m o n id a n
q o ‘llab q u v v a tla n d i. B u la r o ‘z ic h iga ya g o n a v a lu ta Y E V R O n i 
e m is s iy a q ilu v c h i Y evropa b a n k in i ta s h k il etish h a m d a ic h k i 
c h e g a r a la r s iz y a g o n a G ‘a rb iy Yevropa m a k o n in i y a r a t is h n i va 
b o s h q a la rn i o la rd i.
Y uqo rid agi m a ’lu m o tla r asosida shuni xulo sa q ilis h im iz m u m - 
k in k i, G ‘arb iy Y evropada ik k in c h i ja h o n u ru sh id a n k eyin ik k it a
y i r ik integratsion g u r u h n in g , y a ’ni Yevropa Iq tiso d iy H a m ja m i-
yati (E E S) va Y evropa e rk in savdo assotsiatsiyasi ( E A S T ) n in g vu -
225

---

ju d g a kelishi natijasida integratsion ja r a y o n la r katta te z lik d a rivoj- 
lan ib borgan edi. 9 0 - y illa r n in g o ‘rta la rig a kelib esa EES deyarli 
EASTni o‘z tarkibiga qo‘shib oldi. E A ST o‘z ta rk ib id a faq atgin a 
Islandiya, Lixtenshteyn, N orvegiya va Shveysariya d av latlarin i 
saqlab qoldi, xolos. Bu ik k i b irla sh m a n i so lishtiradigan bo‘lsak, 
EA ST o‘z in in g taraqqiyotida bojxona ittifoqini ya ra tish d a n u 
yo g'iga o 'tm a d i, u n in g tu z ilm asi m illa tla ra ro ta sh k ilo tla r bilan 
m u sta h k a m la n m a d i. 1990-yilda YI va E A ST o‘rtasid a Yevropa 
iqtisodiy m ak o n in i yaratish to£g ‘risida kelishib olindi. Bu m ak on 
doirasid a EAST a ’z o larin in g ishlab ch iq aru v ch ilari Y l a ’zolari 
k o m p an iy alari biian bir qatorda preferensial bojxona re jim id an
foydalanishadi.
S h u n in g d e k , M a a str ix s h a rtn o m a sid a m i l l i y v a lu ta la r n i a sta- 
s ek in m u o m a la d a n ch iq arib va ya g o n a u m u m yev ro p a pul b irli- 
g in i, y a ’ni Yevroni jo r iy etish d ek m u ra k k a b ja r a y o n g a ilk qa- 
d a m q o 'y ild i. Va, niho yat, 1 9 9 5 -y ild a H a m ja m iy a tg a y a n a u ch ta 
dav latn i (Avstriya, F in ly a n d iy a va Shvetsiya) k iris h i va Yevropa 
Iqtisodiy H a m ja m iy a tin in g YI deb n o m la n is h id a n so‘ng bu i n ­
tegratsion b irla sh m a o‘z in in g hozirgi z a m o n a v iy ko‘r in is h ig a
ega bo'ldi.
1970—8 ü -y illa rd a ko‘plab rivojlanayotgan m a m la k a t la r bilan , 
9 0 - y illa r d a Yevropa erkin savdo assosiatsiyasi (E A S T ) a ’zolari b i­
lan , shuningdek , AQSH va Yaponiya b ilan tuzilgan b itim la r Y In i 
ja h o n iqtiso d iyo tin in g y ir ik m a rk a z la rd a n b iriga aylan tird i. YI 
b ilan ja h o n n in g barcha yetak ch i m a m la k a tla ri o‘zaro alo q a larn i 
olib borishadi.
1 9 60 -yild a B elgiya, G o lla n d iya va L yuksem burg m a m la k a t la ri 
o ‘rtasid a im z o lan g a n sh artn o m a asosida B E N IL Y K S iqtisodiy it- 
tifoqi y u z a g a keldi. M a z k u r ittifoq doirasida m ah sulo tlar, x iz m at- 
lar, kapital va fu qa ro larn in g erkin h arak a ti ta ’m in la n ib , uch in ch i 
m a m la k a tla rg a nisbatan esa, y ago n a savdo va iqtisodiy siyosat 
olib boriladi.
1993 -yilda V engriya, Polsha, C h exiy a, Slovakiya h a m d a Slo- 
v e n iy a m a m la k a t la r i tom o n idan im z o la n g a n sh artn o m a asosida
226

---

M a r k a z iy Yevropa e rk in savdo u y u s h m a s i (M V E S A ) vujudga 
keldi. S o ‘n gra bu m a m la k a t la r Yevropa Ittifoqiga a ’zo bo‘lg a n la ri 
tufayli M V E S A d a n ch iq ish d a , h o z ird a esa, u n d a A lb a n iy a , Bos- 
n iy a va G ersegovina, X orvatiya, M a k e d o n iy a , Moldova, S erbiya, 
Kosovo h a m d a C h ern o g o riya kabi m a m la k a t la r ishtirokchi h iso b - 
lan ad i.
Y I n in g m aq sad i Yevropa x a lq in in g uzviy a lo qa sin i ta sh k il 
etish, b arqaror iqtisodiy ta raq q iyo tg a ko‘m a k la s h is h , ic h k i ch eg a- 
rasiz u m u m iy m a k o n n i y a ra tis h , ijtim o iy so h ad a o‘zaro a lo q a - 
la rn i k u c h ay tirish h iso b lan ad i.
Yevropa ittifoqi faoliyati d a v o m id a a ’zo m a m la k a t la r n in g iq ti­
sodiy, m a d a n iy va ijtim o iy jih a t d a n riv o jlan ish m i qo‘llab -q u v v at- 
la s h n i o lz oldiga eng m u h im m a q s a d la rd a n biri sifatida qo‘ygan .