Ж. Ш. Тухтабаев, катта илмий ходим-изланувчи, СамДУ

Иқтисодий самарадорлик коэффициенти
– корхона фаолиятидаги 
мақсадли сарф-харажатлар (маҳсулот ишлаб чиқаришга харажат) натижасида 
эришилган юқори маҳсулот ишлаб чиқариш натижасини тавсифлайди. Бу эса 
корхона фаолиятида сарфланган маблағларнинг фойдали ёки мақсадсиз 

---

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил 
7 
www.iqtisodiyot.uz
эканлигини аниқлаш имконини беради. Ишлаб чиқариш ҳажми ёки бир-бирлик 
хизмат қийматида (И
ҳ
) бошқарув сарфлари суммасининг (Х
б
) нисбати асосида 
аниқланади: 
х
б
.
.
И
Х

с
и
К
(5) 
Иқтисодий бошқарув меҳнат самарадорлиги
– бошқарув фаолиятида 
сарфланган харажатлар миқдори ва динамикасини ифодалайди ҳамда 
баҳолайди. Бошқарув фаолиятига сарфланадиган харажатлар миқдори 
ўзгармаган ҳолда бошқарув сифати ошиши ва мақсадларининг руёбга чиқиши 
самарали меҳнат бошқарувини намоён этади. 
Бошқарув самарадорлиги коэффициенти
– эришилган юқори натижада 
бошқарувнинг мақсадга мувофиқ ташкил этилганлигини ифода этади. Ишлаб 
чиқаришнинг умумий натижаси (Н
и.ч.
) билан персонал сони (П
с
) ўртасидаги 
нисбат натижасида аниқланади: 
с
и.ч.
.
П
Н

с
б
К
(6)
Раҳбарнинг бевосита қўл остидагилари томонидан ишлаб чиқарилган 
бўлса, фаолиятнинг умумий натижавийлиги ҳисобланади. 
Бошқарув коэффициенти 
– якуний ишлаб чиқариш натижасида 
персонални бошқаришга сарфланган харажатларни тавсифлайди. Умумий ёки 
ишлаб чиқаришнинг якуний натижаси билан бошқарувга сарфланган жами 
харажатлар (С
б.х
) нисбатини ифодалайди: 
б.х
и.ч.
С
Н

б
К
(7)
Ижтимоий самара юқорида қайд этганимиздек, миқдорий жиҳатдан 
аниқлаш имкони мавжуд эмас. Бироқ, фикримизча, ижтимоий самарани 
занжирли “
харажат
натижа
максад


” боғлиқликда тадқиқ қилиш асосида 
миқдорий аниқлаш имкони мавжуд. Бунинг учун мақсадга эришиш учун 
йўналтирилган харажатлар ҳажмини ёки бошқач айтганда, бошқарув 
самарасини аниқлаш учун эришилган натижани харажатлар билан солиштириш 
лозим. Самарадорлик мақсадга эришиш ҳамда ресурслар сарфини тежаш 
даражалари сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб, меҳнат бошқарувининг 
иқтисодий самараси ижтимоий самарага айланади. 
Тадқиқотлар натижасида аниқланган персонални баҳолаш мезонлари ва 
ҳисоблаш усуллари ёрдамида ишончли ва сифатли меҳнат самарадорлигини 
баҳолашда персонал меҳнат фаолиятидаги мажбурият даражасини билиш зарур 
ҳисобланади. 
Персонал мажбурият даражасини аниқлаш меҳнат самарадорлигини 
баҳолаш мезонлари асосида олинган натижалардан тўғри фойдаланиш 
имконини беради ва шу асносида персоналнинг эгаллаб турган лавозимлари 
бўйича мажбурият даражаси билан меҳнат самарадорлигини баҳолаш натижаси 
ўзаро мос равишдалигини ифодалаш мумкин. 
Шундай қилиб, ҳар бир ходимнинг эгаллаб туран лавозимида 
бажарадиган меҳнат функцияси бўйича мажбурият ва масъулият даражаларини 

---

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил 
8 
www.iqtisodiyot.uz
таҳлил қилиш натижасида корхона персоналининг мажбурият таснифини
ифодалаш мумкин (1-жадвал). 
Ходимларнинг меҳнат фаолиятидаги функцияларига: режалаштириш, 
меҳнатни 
ташкил 
қилиш, 
назорат 
қилиш, 
мотивация 
ва 
ўзаро 
мувофиқлаштириш (координация)ни келтириш мумкин. 
Мажбурият таснифи “Қарши таъмирлаш заводи” корхонасидаги 
персоналнинг профессионаллик даражасини ифода этади.