J kamolov, II. Ismoilov

78-  §.  Tok  va  kuchlanishning  ta’sir  etuvchi  qiymati
(8.2) 
va  (8.3)  form ulalardan  ko‘rinadiki,  EY U K   ning  eng  katta 
qiymatiga tokning ham   eng katta qiymati to ‘g‘ri keladi.  Buning aksicha, 
EYUK nolga teng bolganda tok ham nolga teng boiadi. Bu holda EYUKning 
o £zgarishlari bilan tokning o £zgarishlari bir xil fazada b o ia d i.  deyiladi.
Kuchlanish  va  tok  fazalari  bir-biriga  moc  keladigan  о ‘tkazgichning 
qarshiligiga aktiv qarshilik deyiladi. Aktiv qarshilikka ega bolgan o‘tkazgichda 
tok energiyasi boshqa tu r energiyaga aylanadi.
Tok  o ‘zgarishining  bir to l a   davri  ichida  tok  kuchi  har  xil  paytlarda 
qanday kattalikdagi qiymatlarga erishmasin, uning o ‘rtacha qiymati nolga 
teng  b o ia d i.  Demak,  o ‘zgaruvchan  tokning  qiymatini  bu  kattalik bilan 
baholab bolmaydi. 0 ‘zgaruvchan tok kuchini baholashda uning yo£nalishiga 
b o g liq   bolm aydigan  ta ’siri,  masalan,  tokning  issiqlik  ta ’siri  tanlanadi. 
Darhaqiqat,  agar  m a’lum  bir  qarshilikka  ega  b o lg a n   olk azg ich d an   /  
tok o £tsa, unda olkazgichda ajralgan issiqlik miqdori tok kuchi kvadratiga 
proporsional b o ia d i,  ya’ni tokning yo£nalishiga b o g liq  bolm aydi.
O-tkazgichda bird ay vaqt ichida о ‘zgaruvchan tok ajrata oladigan miqdorda 
issiqlik ajrata oluvchi о ‘zgarmas tokning qiymatiga teng bo ‘Igan о ‘zgaruvchan 
tokning qiymati uning ta sir etuvchi yoki effektiv qiymati deb ataladi.
Sinusoidal o ‘zgaruvchan tok uchun tokning 
1эф
  effektiv qiymati bilan 
/   amplituda qiymati orasidagi borlanisnni topish uchun o £zga-ruvchan va 
o'zgarmas  toklar  R  qarshilikdan  o £tib  vaqt  birligida  Joul—Lens  qonuni 
bo£yicha ajralgan issiqlik miqdorining tengligidan foydalanamiz:
о
Bu  ifodadan  tok  kuchining  effektiv  qiymatini  topsak
sin2 
со t
 ni —(I -  cos2
со t)
 bilan almashtirib, integralning o £zini hisoblaymiz:
2
 
\4co
-
  —  s in
2 со  t
qavsdagi ifoda nolga teng, u vaqtda ifodani  (8.6) ga olib borib qo£ysak,

---

l l  
(О 
Т 
I,
(8.7)
\с о Т  
2
 
V2
Shunday  qilib,  sinusoidal  tok  uchun  tok  kuchining  effektiv  qiymati 
amplituda qiymatidan 
J
2  marta kichikdir.
Xuddi shuningdek EYUK va kuchlanishning effektiv qiymati ham  am pli­
tuda qiymatidan  marta kichik bo‘ladi;
эф
=
ur
(8.7a)
Л'
 
V2
0
‘zgaruvchan tok zanjirlarida tokni va  kuchlanishni  o ‘lchash  uchun 
ko‘rsatishlari tokning yo‘nalishiga b o g iiq  bo ‘lmagan asboblar ishlatiladi. 
Bunday asboblarni  issiqlik  oMchov  asboblari  deb  ataladi.
Issiqlik  o ‘lchov  asboblarining  asosiy  qismi  CD   sim  tolasidan  iborat 
b o ‘lib,  uning  o ‘rtasiga ikkinchi  M N   ip  ulangan.Bu  ip  О  blokorqali  T
prujina  bilan  tortilib  turadi  (169-rasm). 
Blokka strelka o ‘matilgan.  0 ‘lchanadigan 
tok  S  va  D  klem m alarga  berilib,  C D  
toladan  o ‘tkaziladi.  Ajraladigan  issiqlik 
ta ’sirida CD sim qiziydi va bu qizish tufayli 
uzayadi.C D   sim  uzaygandaM N   ipni  T 
prujina  ko‘proq  tortadi,  natijada  blokka 
o £rnatilgan  strelka  buriladi.  CD  simdan 
o‘tuvchi tokning kuchi qancha katta bo‘lsa, 
sim  shuncha  ko ‘p  uzayadi  va  strelka 
sh u n ch a  k o ‘p  o g‘adi.  Shunday  qilib, 
shkalani  tegishlicha  darajalab  olgach, 
asbobdan  o ‘tayotgan  tok  kuchini  o ‘lchash  mumkin.  Bu  asbobga  ketm a- 
ket  qo‘shimcha qarshilik ulab, voltm etr sifatida  ishlatish  mumkin.