J kamolov, II. Ismoilov

A
  o'tkazgichdan  tashqarida  elektr  maydoni  hosil 
+?
 
b o £lm ay,  balki  o 'tk azgich dan   o'zgarm as  1ok 
o'tganda  hosil bo£luvchi elektr maydoni butunlay 
o £tkazgich  ichiga joylashgan  b o ‘lar  ekan.
2. 
Magnit  strelka olib,  uning o £qi b o £ylab sim 
toitaylik (110-a rasm).  Simdan tok o£tganda  magnit 
strelkasi  o £zining  dastlabki  vaziyatidan  og£adi 
(110-b  rasm).  Agar tokning  yo£nalishini  o £zgar- 
tirsak,  magnit strelkasining og£ish yo£nalishi ham 
o £zgaradi  (110-v  rasm).
110-rasm. 
1 4 0

---

111-rasm.
Tajribaga  asoslanib,  tokli  o ‘tkaz- 
gich atrofidagi fazoda magnit  strelka- 
sini  harakatga  keltiruvchi  qandaydir 
kuchlar ta ’sir  qiladi.  degan  xulosaga 
kelamiz.
3.  Elastik  simga  izolatsiyalangan 
simdan qilingan g£altakni osib, undan 
tok  o ‘tkazam iz  va  unga  m agnitni 
yaqinlashtiramiz (111-rasm).  G £altak- 
dan  o'tayotgan  tokning  yo‘nalishiga 
qarab g‘altakning magnitga tortilish ini 
yoki  undan  itarilishini  ko£ramiz.
Tajriba magnit va tokli o ‘tkazgich  atrofidagi fazoda tokli o £tkazgichni 
harakatga  keltiruvchi  qandaydir  kuchlar  ta ’sir  qilishini  ko£rsatadi.
4.  Ikkita  elastik to £g£ri simni bir-birita parallel qilib vertikal  ravishda 
o'rnatam iz.  Shu simlardan tok olkazsak, ular bir-biriga ta ’sir qiladi. Agar 
toklar qaram a-qarshi yo£nalishlarda b o isa , o £tkazgichlar itarishadi  (112- 
b  rasm),  toklar  bir  yoiialishda  b o £lsa,  o £zaro  tortishadi  (112-  a  rasm).
5.  Agar  metall  o £tkazgichlarni  suyultirilgan  kislota  eritmasi  bilan 
toidirilgan shisha nay bilan toidirib, unga metall sim tushirib tok o £tkazsak 
ham da simlarni  ulanish  qutblarini  almashtirib tursak,  nay yonida turgan 
magnit strelkasining holati tok yo'nalishi о ‘zgarishiga qarab o £zgarganligini 
ko£ramiz.  Demak,  bu  holda  ham   magnit  strelkasiga  ta ’sir  etuvchi  kuch 
mavjud  b o la r   ekan.
6.  Amper uzun to £g£ri  simdan yasalgan g£altak  (solenoid)  ni shunday 
o £rnatadiki, unga tashqi ta ’sir bo'lganda erkin siljiy oladi.  U  solenoiddan 
tok o £tkazib, uning bir uchiga to £g£ri doimiy magnitning shimoliy qutbini
141

---

yaqinlashtirsa,  undan  itariladi, janubiy  qutbini  yaqinlashtirsa  esa yaqin- 
lashganini,  ya’ni  tortilganini  kuzatadi.  Bu  vaqtda  tokli  solenoid  xuddi 
to ‘g‘ri magnitdek ta ’sirlashganligini koTamiz.  Maydon yo‘nalishini keyingi 
paragrafda  qanday  aniqlashini  k o iam iz.  Tokli  olkazgichlarning  o ‘zaro 
ta ’siriga  О ‘zaro magnit ta \sir deyiladi.
Demak, yuqoridagi tajribalarga asoslanib, tokli o ‘tkazgichlar atrofidagi 
fazoda tokli o ‘tkazgichlami harakatga keltiruvchi qandaydir kuchlar ta ’sir 
qiladi degan xulosaga kelamiz.
Bu tajribalarning hammasi toklar o"zaro ta ’sir etganda,  magnit tokka 
yoki tok magnitga ta ’sir qilganda namoyon  boladigan kuchlarning tabiati 
bir xil  degan xulosaga  olib  keladi.  Bu  kuchlar magnit kuchlari deyiladi.
Tinch holatda turgan elektr zaryadlari atrofidagi fazoda elektr maydon 
hosil b olgan i kabi,  toklar atrofidagi  ham tokli o ‘tkazgichga ta ’sir etuvchi 
materiyaning  maxsus shakli b o ig an   magnit  maydon hosil b o iad i.  M ana 
shu  magnit  maydonlar  magnit  kuchlarining  m anbaidir
Bu  olkazilgan  tajribalardan  ko‘rinadiki,  elektr  toki,  ya’ni  harakat­
lanayotgan  elektr  zaryadlari  mavjud  b o ig a n   ham m a  yerda  m agnit 
maydonlari  ham  b o ia d i.  Demak,  elektr toki  bilan  magnit maydonni  bir-