1
AS
_
qiymati — - P solishtirma qarshilik deyiladi. (2.5) tenglamadan p = —7 K-
cr
A /
bo iib , uzunligi 1 m va kesim yuzi 1 m2 b o ig an olkazgichning qarshiligiga
teng b o iib , 0‘tkazgichning tabiatiga b o g iiq b o ig an kattalikdir. Ilgari
elektrotexnikada ko‘ndalang kesim yuzi 1 mm2 va uzunligi 1 /weft* b o ig an
oikazgichning qarshiligiga uning solishtirma qarshiligi deyiladi. Bunda p
m m 2
ning b irlig i------- £2 .
m
22- §. Om qonuniaing integral ifodasi
0 ‘tkazgichdan uzluksiz ravishda tok o ‘tib turishi uchun uning uchlari
dagi potensiallar ayirmasi ф, — ф 2 =
con st
doimiy saqlanib turishi
kerak. Doimiy potensiallar ayirmasining m anbalaridan biri galvanik
elementlardir. Galvanik element birinchi va ikkinchi jins o ‘tkazgichlaming
6 6
kombinatsiyasidan iborat b o‘ladi. Daniel elementi rux va
mis kuporoslaridan iborat elektrolitlarga botirilgan rux va
mis elektrodlaridan tashkil topgan b o iib , ular maxsus
kovak bilan ajratib quyiladi. H ar ikkala elektrodlarning
eritma bilan chegara qismlarida potensial sakrashlar yuzaga
keladi. Bu potensial sakrashlarning yig‘indisi EYUK ni
hosil qiladi. Daniel elementida u taxminan 1,1 V ga teng.
Potensial sakrashning sababini tushuntirishdan aw al
galvanik elementni tashqi zanjirga ulaganda qanday hodisa
ro‘y berishini ko‘raylik (52-rasm).
Galvanik element va tashqi zanjir qarshiligi 52-rasmda
elem entni tashqi zanjir bilan tutashtirgan qarshilikni R
bilan (tashqi qarshilik) va ichki qarshilikni R0 deb
belgilaylik. Tashqi qarshilikning uchlaridagi potensial ф 1 > ф 2 b o lg an d a
tok zanjirda ko'rsatilgandek chapdan o ‘ngga tom on oqadi. Zanjiming tok
oqayotgan tashqi qismiga Om qonunini tatbiq qilsak potensial tushuvi
q>i — (p2 = I R ga teng bo‘ladi.
Galvanik elementdan oqayotgan tok chiziqlari oqimi ^
in A S ochiq
emas, aksincha berk b o iib , zanjirning ichki qismi b o ‘ylab tutashib ketadi.
Oqim o ‘ngdan chap tom onga qarab oqadi (V elektroddan A elektrodga).
Bu hoi faqat elektroiit bilan elektrod chegarasida potensial sakrashi
bolgandagina b o iishi mumkin. Butun berk zanjirdagi potensial sakrashi
va tushishlarini grafikda tasvirlash qulay b o iish i uchun, ф potensiallam i
silindrik sirt yasovchilari bo‘ylab joylashtiram iz (53-rasm).
Elektroiit ichida V elektrod bilan elektroiit chegarasida potensial ф 2
gacha ko lariladi. A elektrod bilan elektroiit chegarasidagi potensialning
o ‘zgarishi ф 1 bilan belgilasak, quyidagi m unosabatlar o ‘rinli b o ia d i:
I r ,
/-zanjir ichki qismining qarshiligi. So£nggi ikki ifodaning har ikki tom onini
moslab q o ‘shib, potensial sakrashlarini E , va E 2 bilan belgilasak:
Ф, - ф , = £ , ,
ф 2 - ф 2 = Е г
larni hosil qilamiz. Butun kontum i aylanib chiqishdagi potensial sakrashi
va tu sh ish la rin in g algebraik y ig in d is i I R + I r = E 8a te n S va
E = E ] + E 2 ni elektr yurituvchi kuch deyilib, bu tenglik berk zanjir
uchun Om qonunidan iboratdir. Agar //£ ni ф — ф 2 ekanligini e’tiborga
6 7
olsak, element klemmalaridagi potensial farqi
ер, — ф 2 =
E - Ir
ga teng boiadi.
Agar ochiq tutashtirilmagan element uchun / — 0 b o isa, zanjiming
ichki qismida ham potensial tushuvi nolga teng bo‘ladi
( Ir =
0 ) , EYUK
esa ochiq elem ent klemmalaridagi potensial farq ф ] — ф 2 =
E
ni
ifodalaydi.
Tashqi qarshilik R bilan tutashtirilgan elem ent klem m alaridagi
potensiallar farqi har doim elementning elektr yurituvchi kuchidan kichik
boiib, [ r ga farq qiladi. Shunday qilib, shartli ravishda musbat deb olingan
zaryadlar galvanik elementda faqat potensialning kamayishi (AvV) tom on
emas, balki elektr maydoniga teskari, zanjiming ichki qismida VSA
yo‘nalishda, potensialning o £sishi tom on ham, potensial sakrash sohalari
bo‘ylab ham yo‘nalgan b o iadi. Zaryadlarning yopiq egri chiziqlar bo ‘ylab
qilgan harakatlari statsionar toklarning berkligi va zaryadlarning saqlanish
qonuni
I
A t = ^ inA S A t = —A q ni ham ifodalaydi. Д 5 sirt bilan
chegaralangan hajm ichidagi A q zaryadning o£zgarishitashqaridan hajm
ichiga olib kirilayotgan yoki undan tashqariga olib chiqilayotgan zaryadlarning
о ‘zgarishi hisobiga boiadi, ^ inA S da in tok zichligi vektorining S sirtga
normal yo£nalishidagi proyeksiyasidir. Shunday qilib, statsionar toklar tok
zichligi chiziqlari oqimi ^
inA SA t
ning o £zgarishiga bog£liq. Agar oqim
(hajm ichidagi zaryad) o£zgarmas bo £lsa, tok chiziqlari sirtni kesib o £tadi
xolos. ^
inA S A t Ф
0 munosabat oqimning uzluksizligini statsionar
toklarning berkligini ta’minlaydi. Zanjiming VSA qismida zaryadlami maydon
yo£nalishiga teskari yo£nalishda harakatlantirayotgan (potensial o'sishi
yoiialishida) kuchlar elektr tabiatiga ega bolm agan xarakterdagi kuchlar
b o iib , unga chet kuchlar deyiladi. Galvanik elementlarda chet kuchlar
ximiyaviy reaksiya vaqtida elektrodning elektrolitda erishi hisobiga yuzaga
keladi. Fotoelem entlarda metall sirtiga tushgan yorug£lik metall siitidan
elektronlami uzib chiqaradi. Elektrofor mashinasida chet kuchlar mexanik
ish hisobiga hosil boiib, kondensatorlarda uzluksiz ravishda musbat va manfiy
zaryadlami to £plab berib turadi.
6 8
Zanjirning ixtiyoriy qismiga ta ’sir qilayotgan chet kuchlar b o ‘lgan
hoi uchun elektr yurituvchi kuch tushunchasini umumlashtiraylik. Om
qonunining differensial ko‘rinishi tok zichligi zaryadga faqat elektr kuchlari
ta ’siri qilganda quyidagicha yozilar edi:
j -
Biz koi'ayotgan holda esa zaryadga elektr kuchi q E dan boshqa (q-
rnusbat elektr zaryaai), elektr tabiatiga ega b o ‘lmagan f chet kuch
ham ta ’sir qiladi. Bu kuchlar ta'sirida q zaryad
/ + /„ _ q E + f 0 _ Ж Е + * / )
a =
m
m
m
к -
f
tezlanish oladi. q ~
esa c'net ^ ис^ аг vektorining kuchlan-ganligini
bilairadi, Bu ikki kuchlanganliklarni nazarda tutsak, Om qonuni
j = <з(Ё + Ё 0)
ko'rinishga ega bo‘ladi. Bu ifodadan tashqi kuchlar bo ‘lmagan zanjirning
qismlarida E 0 ~ 0 bo iganidan , Om qonunining avvalgi ko‘rinishi hosil
boiad i.
Uzunligi &£ ga teng boMgan tok nayni olib, bu oraliqda yuqoridagi
ikki kuchlar tajsirida q zaryadni ko‘chirishdagi bajarilgan ishni topaylik.
Awal E va E 0 larni uzunlikka proveksiyalaymiz:
So‘ngra q A t ga kokpaytirib, berk zanjir bo‘ylab q zaryadni ko‘chirishda
bajarilgan ishni topamiz:
q /A lE , + q M E {)( — q — A(! yoki
a
Y -
v"''
^
'
q ^ M E , + ^ E
0:A ( = 2 ^ P —
N ayning istalgan k o iid alan g kesim idan o ‘tayotgan tok kuchi I
o‘zgarm asbo‘lganidan /n i yig"indi belgisidan tashqariga chiqarish mumkin.
Oxirgi ifodaning ikkinchi hadi elektr kuchlarining berk yo‘lda bajargan
^ A f
ishiga teng boMib, u nolga teng; tenglikning o kng tom onidagi p > —
A S
6 9
Е
<р.
had esa butun zanjirning to £liq qarshiligi
( R +
r ) gateng.
I ( R +
r ) = E EYUK
dan iborat b o ‘lganligi sababli
£
E 0IM =
I ( R +
r ) = E
ga tengdir.
E 0I Д / esa chet kuchlar
kuchlanganlik vektorining sirkulatsiyasini
ifodalab, zanjirning EYUK gateng.
EYUK ning potensial sakrashlari yig‘in-
disi va birlik musbat zaryadni berk yo‘lda
ko‘chirishda bajarilgan ishiga teng kabi
ta ’riflar ^
E Q( A£ ifodaga berilgan ta ’rif-
ning xususiy xollaridir.
Yuqoridagi mulohazalami galvanik elementni o‘z ichiga olgan berk
zanjirning ayrim bo‘lagiga ham tatbiq qilib, Om qonunining integral shaklini
hosil qilish mumkin b o ‘lishi uchun berk zanjirdan
d l
b o ‘lakni ajratib
olaylik. Uning ko£ndalang kesim yuzi
S o ‘zgaiTnas maydon
E tok zichligi
bir jinsli b o £lib, ko£ndalang kesim yuziga tik bo£lsin (53, a-rasm).
U holda
j — g { e -f- Ё
0
Do'stlaringiz bilan baham: