J kamolov, II. Ismoilov



Download 7,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/237
Sana05.09.2021
Hajmi7,98 Mb.
#165801
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   237
Bog'liq
Elektr va magnetizm

13-§.  Elektrofor  mashina
Volta  mexanik  energiyani  elektr  energiyaga  aylantirish  uchun  ta ’sir 
usuli bilan elektrlash hodisasidan foydalangan.  Manfiy zaryadli dielektrik 
(shisha, ebonit....)  dan yasalgan A diskka ushlaydigan dastali dielektrdan 
iborat  Kmetall disk yaqin keltirilsa, darhol  uning manfiy zaryadlari dasta 
tom o n  chetlanib,  musbat  zaryadlari  A  dagi  manfiy  zaryadlar  bilan 
bog‘lanadi (37-a rasm).  Shunda barm oqni  metall  diskka tegizsak,  Kning 
tashqi  sirt dagi  manfiy  zaryad—lar  yerga  o ‘tib  (37-b  rasm)  faqat  A  ga 
b o g lang an   mus—bat  zaryadlar  qoladi  (37-v  rasm).
C)
v) 
-f  ч  _ _-а 
A)
a)
1 +
\TT -   —
b)
v)
g)
37-rasm. 
4  1


Shu  holda  (37-v  rasm)    dastani  ushlab,  V diskni  uzoqlashtirsak, 
undagi musbat zaryadlar erkin holda ajralganicha qoladi (37-g rasm). T a’sir 
usuli  bilan  olingan  undagi  zaryadning  mavjudligini,  uni  elektroskop 
sharchasiga  tegizganimizda,  elektroskop  yaproqchalarining  og‘ishini 
kuzatib, tasdiqlaymiz. Ta’sir elektrostatik induksiya usuli bilan zaryad oluvchi 
bu asbob elektrofor deyiladi.  Shu usulda zaryad oluvchi mashinalardan biri 
Uimsherstning elektrofor yoki elektrostatik mashinasidir (38-a rasm).
Bu mashina sirti shellak laki bilan buyalgan plek—siglas, shisha, ebonit 
va boshqa izolatsiyalangan ikkita /v a  //diskdan iborat bo‘lib, ular gorieontal 
umumiy o ‘qda  o‘zaro  parallel  o'm atilgan  holda  qarama-qarshi  tom onga 
aylanadL  H ar bir diskning tashqi tomoni yuziga yupqa metall yaproqchalari 
(38-b  rasmda  ko‘rsatilgancha)  teng  masofada  yopishtiriladi.  Shu  disk 
qirralarining qarama-qarshisida ichki tomonlari arra tishli ikki uchli vilka — 
a va b metall steijenlar izolatsiyalangan holda asbob o ‘rtasidagi ustunchada 
o ‘matilib uning bu tishlik uchlari ikkita diskning tashqi tomonidan devoriga 
tegmagan  holda yaqin joylashgan:  a  vilkaning  D dastasidagi  a * nuqtadan 
silindrik Sa kondensatoming ichki qoplamasiga,  ikkinchidan u izolatsiya­
langan dastali, uchiga sharcha o ‘matilgan steijenga ulangan.


Elektrostatik  Uimsherst  mashinasini  ishlatish  uchun,  aw al,  tinch 
holatda  m etall  yaproqchalardan  birortasini  musbat  yoki  manfiy  zaryad 
bilan  elektrlash  kerak.  Misol  uchun  /d isk n in g   tashqi  yaproqchalaridagi
7-nomerligini musbat zaryadlasak,  u o ‘z ta ’siri bilan qarshisida turgan  I I  
diskdagi  2-nom erli  yaproqchani  manfiy  va  shu  disk  tubi  tom ondagi  3- 
nomerli  yaproqchani  musbat  zaryadlaydi,  bu  J-nom erli  musbat  zaryad 
o‘z ta ’siri bilan qarshisida turgan  /diskdagi 4-nomerli yaproqchani manfiy 
ishorali  zaryad bilan  zaryadlaydi.
Endi bu mashinada zaryad to ‘plash uchun hozircha faqat  I I  m (rasmda 
ichkaridagi) soat strelkasi bo‘yicha aylantira boshlaylik.  Bunda uning hamma 
yaproqchalari  /diskning  J- nomerli yaproqchasidagi musbat zaryad ta ’sirida 
manfiy zaryad  (elektronlar) bilan elektrlanib, vilka-steijen tishlari a gacha 
yetgach,  qisman  sakrab,  unga  uchib  o ‘tishi bilan  kondensatom ing  ichki 
qoplamasini manfiy zaryad bilan elektrlaydi.  Shu I I  diskning ost tomonidagi 
musbat zaryadli 3-nomerli yaproqchalar o ‘z ta ’siri bilan qapshisida turgan 
/  diskdagi  4-  nom erli  yaproqchani  manfiy  zaryad  bilan  elektrlaydi.  Bu 
holda endi biz I I diskni soat strelkasiga qarshi harakatga keltiramiz, undagi 
4-  n om erli  y ap roqchalardagi  m anfiy  zaryadlar  o 'sh a  b irinchi  C a 
kondensatoming ichki qoplamasiga ulangan - vilkaning tishli uchiga yetishi 
bilan qisman  sakrab, vilka tishlariga  o ‘tadilar.  Shunday qilib,  birinchi  C a 
k o n d en sato m ing   ichki 
qoplamasi  h a r  ikkala  diskdan  m anfiy  zaryadlar 
bilan elektrlanadi.
Kondensatoming ichki qoplamasida to ‘plangan manfiy zaryadlar bilan 
tashqi  qoplamasining  ichki  sirtidagi  musbat  zaryadlar  bog‘lanib,  manfiy 
zaryadlardan  uzoqlashgan  unga  teng  manfiy  zaryadlar  shu  koplamaning 
sirtiga chiqib to £planadi.  Bu tashqi sirtdagi manfiy zaryadlar o ‘z ta ’siri bilan 
endi  kondensatoming  ichki  qoplamasiga yaproqchalar orqali yana kelishi 
mumkin bo‘lgan manfiy zaryadlami itarib, ortiqcha to'planishga qo‘ymaydi. 
Kondensator  Ca  dagi tashqi qoplamaning ichki sirti musbat zaryadlangan 
bo‘lib qoladi-yu, ammo bu.  musbat zaryadlar o ‘z navbatida kondensatoming 
ichki qoplamasiga vilka tishlari orqali ko‘chib kelgan manfiy zaryadlar bilan 
kondensatoming  qoplamalari  orasidagi  elektr  maydon  orqali  bog‘lanib, 
neytrallik  hosil  qiladilar.  Kondensatoming  tashqi  sirti  yer  bilan  ulansa, 
undagi elektronlar yerga o lib , yaproqchalardan keladigan manfiy zaryadlar, 
endi to ‘suvchi kuch ta ’siri bo‘lmagani uchun, ichki qoplamaga o‘tib ko‘proq 
to ‘plana oladilar,  qoplamalar orasida elektr maydon kuchlanganligi yanada 
ortadi. Zaryadlaming ko‘paya borishi bilan kuchlanish ham bir necha ming 
voltlarga  ko‘tariladi.  Ammo  cheksiz  ko‘tara  olm aymiz,  kondensator
4  3


qoplamalari orasidagi dielektrik muhit — moddaning teshilishigacha 50000, 
hatto  100000 voltgacha ko‘tarilishi  mumkin.
Agar biz  I diskni  musbat  zaryadli  yaproqchalari  bilan  soat  strelkasiga 
karshi tom on aylantirsak, u ikkinchi  C 6  kondensatorning ichki  qoplamasi 
bilan ulangan b vilka uchlaridagi tishlarigacha yaqinlashib yetadi, tishlardagi 
elektronlarning bir qismi sakrab uchib, musbat yaproqchalarga o ‘tishi tufayli 
kondensatorning ichki qoplamasi musbat ishorali zaryad bilan elektrlanadi.
Agar  b ir  vaqtda  xar  ikkala  disk  qaram a-qarshi  aylantirilsa,  bu 
kondensatorning ichki qoplamasi  /v a   //disklardagi mucbat zaryadli ikkala 
tom ondan kelgan musbat yaproqchalarga b vilka tishlari orqali elektronlarini 
uchirib,  ikki tom onlam a musbat  elektrlanadi.  Bu to £plangan zaryadlarni 
m uvozanatda saqlash uchun  C 6  dagi  ikkinchi tashqi qoplamaning  ichki 
va  tashqi  sirtida  musbat  zaryadlar  to £planadi.  Bu  kondensator  tashqi 
qoplamasining  tashqi  sirtidagi  musbat  zaryadlar  o ‘z  tort ish  kuchlari 
ta ’sirida ichki qoplamadan elektronlarning uchib ketib,  ichki qoplamaning 
musbat zaryadlanishiga to £sqinlik ko‘rsatadi. Agar tashqi qoplamaning tashqi 
sirtini yer bilan ulasak, bunda unga yerdan elektronlar kelib,  shu sirtdagi 
musbat  zaryadlarni  muvozanatlaydi,  qoplamalardagi  musbat  va  manfiy 
zaryadlar ichkarida o £zaro boglanish bilan neytrallanishlari  natijasida  /v a
I I   disklardagi  musbat  zaryadli  yaproqchalarga  kondensatorning  ichki 
qoplamasidan  elektronlar  sakrab  chiqishi  ortib,  undagi  elektr  maydon 
ta ’siri  orta  boradi.  Shu  bilan  bir  vaqtda,  qoplamalar  orasidagi  elektr 
maydon kuchlanganligi to qoplamalar orasidagi  dielektrik teshilishigacha 
eng katta qiymatga erishadi.  Mashina disklarini shu tartibda aylantira borib, 
to ‘planadigan  zaryadlar  miqdorini  ko£paytirish  uchun  kondensatorlar 
sistemasidagi  musbat  va  manfiy  zaryadlar  o ‘zaro  qattiq  bog‘langan  va 
zaryadlaming to ‘planishiga  to'sqinlik  ham  b o ‘lishi  kerak.  Bu  maqsadga 
erish ish   u ch u n   e le k tro fo r  m a sh in asid ag i  k o n d e n s a to rla r  ta sh q i 
qoplamalarning tashqi sirtlaridagi  musbat va manfiy zaryadlar o ‘tkazgich 
orqali taglikning kondensator yaqinida tik o £rnatilgan ikkita kalta steijenga 
shu taglikning ost tom onidan keltirib,  o £tkazgich bilan bir-biriga ulanadi. 
A m ald a  bu  ste rje n la rn in g   ta sh q a rig a   ch iq ib   tu rg a n   u c h la rid a g i 
teshikchalardan  izolator  dastali  ingichkaroq  o £tkazgich  К sterjen  orqali 
ular  neytrallashtiriladi.  Shunday  qilib,  ikkala  kondensatorlar  tashqi 
qoplamalarining  musbat  va  manfiy  zaryadli  tashqi  sirti  o £zaro  ulanib 
neytrallashadi,  har  bir  kondensatordagi  qoplamalarning  ichki  sirtidagi 
musbat  va  manfiy  zaryadlar  ham  qoplam alar  orasidagi  dielektrik  bilan 
ajralgan holda neytrallashib,  ular orasida katta  kuchlanish saqlanadi.
4  4


K ondensatom ing  elektr  sig‘imi  S  shu  kondensator  uchun  doimiy

Download 7,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   237




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish