J kamolov, II. Ismoilov

£ =
9
-
1 0
-»'(
1 0
Y ; (
0
,l)- 
,
 
2 
•  1,6 ■
  1 0 '”
23-  §.  0 ‘zgarmas  tokning  ishi  va  quwati
Elektr zanjirida energiya bir turdan boshqa turga bir necha marta aylanadi. 
Tok manbaida biror xil energiya  (masalan,  mexanik,  kimyoviy energiya) 
elektr  energiyaga  aylanadi,  tok  zanjirida  esa  elektr  energiya  ekvivalent 
miqdorda boshqa xil energiyaga aylanadi.  Elektr energiyasining boshqa tur 
energiyalarga  aylanishiga,  elektr  zaryadning  zanjir  b o ‘ylab  h arak at- 
lantiruvchi  elektr  maydon  kuchlarining  bajargan  ishi  o ‘lchov  b o £ladi. 
Elektr  zanjirida  zaiyadlarni  ko‘chirishda  elektr  kuchlarining  bajargan 
ishi 
tokning ishini
 ifodalaydi.
Zanjirning  bir jinsli  o ‘tkazgichdan  iborat  ixtiyoriy  qismidan 
t
  vaqt 
ichida 
q
 zaryad  miqdori  o'tgan  b o isin ,  deb  faraz  qilaylik.  U nda  elektr 
maydoni 
A= qU
ish bajaradi,  bunda 
U—
 
zanjir qismidagi kuchlanish.  Tok 
kuchi
/ = i
b o ig a n i uchun bu  ish  quyidagiga teng:
A
  = 
lU t
Zanjirning  bir  qismida  o ‘zgarmas  tokning  bajar—gan  ishi  shu  qism 
uchlaridagi  kuchlanish bilan  undan o ‘tayotgan  tok kuchi  ham da shu tok 
o4ib turgan vaqt ko‘paytmasiga teng.
Agar  bir jinsli  zanjirning  bir  qismiga  oid  Om  qonuniga  asosan  tok 
kuchini  kuchlanish  orqali  yoki  kuchlanishni tok kuchi  orqali  ifodalasak, 
tok ishining bir-biriga ekvivalent  b o ig an  quyidagi  ifodalarini topamiz:
TJ2
A  -  IU t  -   Г  Rl  = ——t
 
(2.14)
0 ‘tkazgichlar ketma-ket  ulanganda 
I 2Rt -   A
  formuladan foydalanish 
qulay,  chunki  bu  holda  ham m a  olkazgichlardan  o ‘tayotgan  tok  bir  xil 
qiymatga ega bo'ladi.
7  2

---

„
 
lj1
0 £tkazgichlar parallel  ulanganda 
A
  = ----
1
  form uladan  foydalanish
R
qulay,  chunki  bu  holda  ham m a  o ‘tkazgich  uchlarida  kuchlanish  bir  xil 
bo‘ladi.
Agar  kuchlanish  voltlarda,  tok  kuchi  am perlarda,  vaqt  esa  sekund 
hisobida o clchansa.  ishning  SIdagi birligi
[
a
] = \ B \ A \
s
= \J
b o ‘lishi  kelib  chiqadi.
Ayni bir vaqt  ichida tok bir iste’m olchida  ikkinchi  isie’molchidagiga 
qaraganda  ko'proq  ish  bajarishi  mumkin.  Shuning  uchun tok  ishi  bilan 
bir katorda tok kuw ati tushunchasi  kiritiladi.
Vaqt birligi ichida tokning bajargan ishi bilan o ‘lchanadigan kattalikka 
tok quvvati
 deyiladi:
t
Bu if'odadagi  ishni uning  (2.14)  formuladagi qiymatlari bilan  almash- 
tirsak,  tok  quvvati  uchun
P =  JU  =  I 2R
  = —
R
ifodalarni  hosil  qilamiz.
Zanjirning bir qismida tokning kuwati shu qism uchlaridagi kuchlanish 
bilan  qismdan  o ‘tayotgan  tok ko‘paytmasiga  teng bo'lar ekan.
SI sistemasida quw at birligi
\P \ ^ \ A - \ V = \ W t
Q uw at  birligi  vatt  b o ‘lganligidan  tok  ishi  (elektr  energiyasi)  ning 
birligi quyidagicha b o ‘ladi:
[/lj =  1 
W t-
1Л’
Tok  bajargan  ish  maxsus avtomatik asboblar (elektr hisoblagichlari) 
bilan  o ‘ichanadi,  ular  ishni  kilovatt-soat  hisobida  qayd  qiladi.
Elektr zanjiridagi  kuwatni am perm etr va voltmetr yordamida o ‘lchash 
mumkin.  Buning  uchun  kuw ati  o'lchanayotgan  zanjir  qismiga  (iste’- 
molchiga)  am perm etrni  ketm a-ket,  voltm etrni  esa  parallel  qilib  ulash 
lozim.
Tok quwatini 
vattmetr
 deb ataladigan  maxsus asbob bilan ham o'lchaii; 
mumkin.Bu  asbob  ham  voltmetr,  ham  am perm etr  prinsipidatuzilgan.
7  3

---