J kamolov, II. Ismoilov

Elektromagnit maydon impulsi va massasi. 
Sirtning yuza birligiga ta ’sir 
etayotgan  elektromagnit  to £lqinlarning  bosimi  uning  mexanik  impulsi 
ham  b o‘ladi degan xulosaga olib keladi.  Jism sirtiga ta ’sir etayotgan kuch 
dinamikaning ikkinchi qonuniga ko‘ra vaqt birligi ichida jismga berilayotgan 
impulsning o ‘zgarishiga teng.
Agarda ^hajm  birligidagi maydonning impuls (harakat miqdori) zichligi 
bo ‘lsa,  u  holda jism  olayotgan  impuls
g Sc  =  uS
ga teng,  bunda  м-elektrom agnit  maydonning  energiya  zichligi.  Bundan 
и
g  =  —
  gateng bo‘lib, elektromagnit maydonning to liq  impulsi zichligidan
с
hajm bo‘yicha olingan  integraliga teng

---

Olingan bu  natijalar dinamika qonunlarini elektromagnit hodisalarga 
ham  umumlashtirish  imkonini  beradi.  Bu  qonunlar  harakatlanayotgan 
jism lar  impulsi  G  
dan  tashqari  elektromagnit  maydon  impulsi  ham  
mavjud ekanligini ico‘rsatadi.  Shunday qilib,
-  
dG
F
  =  -----
dt
munosabat  faqat jismlarning  harakat  miqdori 
G
 
ga  tegishli  b o £lmay, 
balki to £liq impuls 
Q
  ga ham  tegishlidir.
G
  =  G*  + 
G m
Agar jismlar sistemasi faqat  ichki kuchlar ta ’sirida b o ‘lib, yakkalangan 
b o £lsa,  uning  to £liq  impulsi  o ‘zgarmay  qolaveradi.  Endi  mexanik  va 
elektromagnit  hodisalarni ham  o cz ichiga oladigan impulsning saqlanish 
qonunini quyidagi ko‘rinishda yozish  mumkin:
G  = 
G x
  + 
G m
  = 
const
Bundan agar dastlab tinch turgan jism biror yoiialishda  elektromagnit 
to‘lqinlar nurlasa, u holda bu jism nurlanishiga teskari yo£nalgan 
G x  —  — G m
 
impuls  oladi.  Bu  impuls  elektromagnit  to £lqin  olib  ketgan  impulsga  teng 
bo£ladi.  Harakat miqdori jism massasini uning tezligiga ko£paytmasiga teng 
bo£lib, uning massasi impulsni tezlikka bo£linganiga tengdir.
Elektromagnit maydonning  impulsi chekli 
s
 tezlik bilan harakatlangani 
uchun uni ham faqat harakatdagina massaga ega deb xulosa qilish mumkin. 
Faraz  qilaylik, 
d
  elektromagnit  maydonning  hajm  birligidagi  massasi
,  __  
u
bolsin. U holda 
g  =  c d
  hajm birligining impulsidir. Yoki 
c a   —  —
  ekanligini
с
e ’tiborga olsak 
u
  — 
ifodani hosil qilamiz.  Agar yuqoridagi  ifodaning
har  ikki  tomoni  elementar fazoviy hajm 
d l
  ga  ko£paytirsak 
и  dx  =  d W
 
energiya o £zgarishini massa o‘zgarishi ekanligini ko£rish qiyin emas:
d W
  = 
dm   c 2
U  holda  chekli  hajm  x  dagi  to £liq  elektromagnit  energiya 
W
  =
= 
| d m   c~  -   me"
  ga teng bo'ladi, bunda  m-maydonning massasi.  с ning 
judS katta bo'lganligidan energiyaning ancha katta o £zgarishiga juda kichik
2 5 2

---

massa  o kzgarishi  mos  keladi.  Lekin  yadro  va  term oyadro  reaksiyalarida 
massaning o ‘zgarishini  albatta e ’tiborga oliSh  zarur.  Atom yadrolarining 
parchalanishi va boshqa yadrolarga aylanishida juda million elektron volt 
tartibida energiya ajraladi, bunday hollarda massa o ‘zgarishini hisobga olmaslik 
mumkinemas.  Masalan: 
3L i 1+lH ]
  - » 2
2H e 4
  reaksiyalardamassao‘zgarishi 
Am  =
  0,018632  a to m   m assa  b irlig ig a  
a w
  =
  A 
m e2
  =  17,33 
M e V
 
energiya, 
9F ]9+lH ]
 —»80 16+ 2# £ 4  reaksiyada  esa  m assa  o ‘zgarishi 
Am  =  0,08713
a.m.b.
 ga mos  8,11 
Me
 Kenergiya ajraladi.