a n
= “
h
m
normal tezlanishga ega bo£ladi, bunda m — zarraning massasi o'zgarmas
normal tezlanish bilan bo ‘ladigan harakat aylana bo£ylab tekis harakatdan
iboratdir. U vaqtda zarra harakatlanayotgan aylananing radiusi normal
tezlanish ifodasi
и
=
R
formuladan topiladi. Bu ifodaga tezlanishning qiymatini (6.11) formuladan
keltirib qo'yib. hosil b o £lgan tenglamani
R
ga nisbatan yechsak.
R =
m v
В
ni olamiz. — nisbat solishtirma zaryad deyiladi.
m
Shunday qilib, J vektor ^ vektorga perpendikular b o ig a n holda
zaryadlangan zarra aylana bo£vlab harakat qiladi. Bunday aylananing radiusi
zarraning tezligiga va magnit maydon induksiyasiga b o g iiq boiad i.
Zarraning bir m arta aylanishi uchun ketgan vaqtni topaylik. Buning
uchun 2
nR
aylana uzunligini zarraning и tezligiga b olam iz. Natijada
quyidagini olamiz:
18 6
Т = 2л
m
qB
(
6
.
12
)
Zarraning aylana bo‘ylab aylanish davri uning tezligiga bog‘liq b o ‘lmay,
faqat zarraning solishtirma zaryadi va maydonning magnit induksiyasi
orqali annqlanar ekan. Bu
hoi
zaryadli zarralami bir qancha sikl davomida
uncha katta b o ‘lmagan elektr maydon bilan tezlashtiradigan qurilm a —
siklotron
yasashgaimkon beradi.Siklotronning prinsipial sxemasi 157-a
rasmda tasvirlangan. Bu asbob
duantlar
deb ataluvchi ikkita uncha baland
b o ‘lmagan yarim doira shaklidagi 1 va 2 metall quticha ko‘rinishidagi
elektroddan iborat. Havosi so‘rib olingan kamera ichiga o ‘m atilgan katta
elektromagnit qutblari orasiga duantlar joylashgan.
Elektromagnit hosil qilgan maydon bir jinsli va duantlar tekisligiga
perpendikulardir. Kameraning markazida duantlar orasida zaryadli zarralar
manbai o ‘rnatilgan boMadi. D uantlarga yuqori chastotali o ‘zgaruvchan
.
2л
U2 = Li
sm
- - - (
kuchlanish beriladi va bu kuchlanish duantlar orasidagi
bo‘shliqda xuddi shunday chastotali o £zgaruvchan elektr maydonni vujudga
keltirib, zarralarni tezlashtiradi. Tezlashtirilgan zarralar ishorasi musbat
b o isa , manfiy potensialli duantning ichki qismiga uchib kiradi, bu joyda
elektr maydon deyarli yo'q (chunki d uant—m etall qutichaning sirti
ekvipotensial siitb o £lib, elektr maydon faqat duantlar orasidagi bo‘shliqda
157-rasm.
1 87
b o ia d i). Zaryadli zarralar magnit m aydon t a ’sirida aylana b o ‘ylab
harakatlanib, yarim aylanani bosib o ‘tgandan keyin yana duantlar orasidagi
b o kshliqqa chiqib qoladi (157-rasm). D uantlar orasidagi kuchlanishning
o"zgarish chastotasi shunday tanlanadiki, zarra yarim aylanasini o ‘tib,
duantlar orasidagi b o ‘shliqqa kelgan vaqtda ular orasidagi potensiallar
ayirmasi ishorasini okzgartiradi. U vaqtda zarra yangidan tezlatilgan b o ia d i
va birinchi duantda harakatlanganiga qaraganda kattaroq kinetik energiya
bilan ikkinchi duantning ichki qismiga uchib kiradi. Katta tezlikka ega bo‘lgan
zarra ikkinchi duantda katta radiusli aylana bo ‘ylab harakatlanadi, biroq
uning yarim aylanani o ‘tish vaqti aslicha qolaveradi ((6. 12)-formulaga
qarang). Shunga ko‘ra zarra duantlar orasiga kirgan vaqtda ular orasidagi
kuchlanish o ‘z ishorasini yana o ‘zgartiradi.
Shunday qilib, agar kuchlanishning o ‘zgarish chastotasini zarraning
(6 . 12) formula bilan aniqlanadigan aylanish davriga moslashtirilsa, u holda
zarra har gal duantlar orasidar. o ‘tganda
qU 0
ga teng boig an qo‘shimcha
energiya porsiyasini olib, spiralga yaqin egri chiziq b o ‘ylab harakatlanadi
(
U0 —
generator ishlab chiqargan kuchlanish amplitudasi). Natijada zarra
duantlarning chetiga juda katta tezlikda yetib keladi va undan E og‘diruvchi
elektrod ta’sirida juda katta kinetik anergiya bilan chiqadi. Masalan, siklotronda
proton 25 MeV energiyagacha tezlatilishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |