J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

5.4. Agrosanoat marketingini takomillashtirishning
asosiy yo‘nalish!ari
«
Agrosanoat mahsulotlari bozorida o'tkazilgan marketing tadqiqoti 
bu bozorda hozirgi kunda ko‘pgina kamchilik va imkoniyatlar mavjud 
ekanligini ko‘rsatmoqda.Ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
— agrosanoat mahsulotlarining bir qancha turlarini ishlab chiqarish 
hajmi va samaradorligining pastligi;
— agrosanoat mahsulotlari bozori subyektlari o'rtasida barqaror va 
o ‘zaro foydali xo'jalik aloqalarining yuksak darajada emasligi;
— bozor infratuzulmasining rivojlanishi orqada qolayotganligi;
— agrosanoat mahsulotlari bozorida raqobatchilikning pastligi va 
narxlarining yuqoriligi;

---

— bozor jarayonlarining davlat organlari tomonidan joylarda yetarli 
tarzda boshqarilmayotganligi.
Shunday qilib, agrosanoat bozorida yuzaga kelgan bozor holatini 
mukammal darajada barqaror deb bo‘lmaydi. Bu ahvoldan chiqib ketish 
uchun esa, tashkil etilgan va tartibga solinuvchi agrosanoat mahsulotlari 
bozori modelining tarkibiy qismi hisoblanuvchi maxsus chora-tadbirlar 
ishlab chiqish va ularni tezkorlik bilan amalga oshirish kerak bo'ladi.
Respublika agrosanoat m ahsulotlari bozorining m arketingini 
mukammallashtirishda quyidagi ko'rsatkichlar asosiy o ‘rin olmog'i 
lozim:
— agrosanoat mahsulotlariga bo'lgan talablarni to‘liq qondirishga 
erishish;
— bozor subyektlarining barchasini yagona bir iqtisodiy hamkorlikka 
o ‘tkazish;
— savdoning ilg‘o r shakl va usullarini qo‘llash va ularni yanada 
rivojlanishiga erishish;
— a g r o s a n o a t m a h s u l o tla r i b o z o r id a t o ‘liq e r k in sav d o
munosabatlariga o ‘tish va mamuriy tartibga to'liq chek qo'yish;
— davlat zaxiralariga mahsulotlar ajratishda tanlov asosida mahsulot 
yetkazuvchilami tanlash va h.k.
Agrosanoat mahsulotlari bozorida qishloq xo‘jaligi xomashyosi va 
mahsulotlarini sotib olish, saqlash, qayta ishlash va sotish bilan 
sh u g ‘u lla n u v c h i q ay ta ishlash s a n o a ti k orx on alari, tay y o rlo v
tashkilotlari ulguiji va chakana savdo korxonalari xaridor sifatida faoliyat 
yurita oladilar. Yirik bozor segmentlaridan biri dehqon va fermer 
xo'jaliklari hamda agrosanoat mahsulotlari savdosida vositachilik qiluvchi 
xususiy ta d b ir k o r la r d ir . A g ro sa n o a t m a h su lo tla ri b o z o rin in g
infratuzilmasiga biijalar, ulguiji bozorlar, yarmarkalar, moliya-kredit 
muassasalari ham da xizmat va yordam ko‘rsatish tashkilotlari va 
boshqalar kiradi.
A grosanoat m a h su lo tla ri b o zo ri tavsifm i, uni tashkil etish 
pozitsiyasidan tovar-pul munosabatlari jarayonida yuzaga keluvchi 
munosabatlarni baholash tizimi bilan to ‘ldirish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Bizningcha bunda bozor subyektlari o ‘rtasidagi iqtisodiy 
aloqalami to ‘rtta asosiy turini ajratib ko'rsatish mumkin. Mulkchilik 
shakli turli xil b o ‘lgan agrosanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar 
to ‘g‘rid an -to‘g ‘ri aloqalar asosida mahsulot va xomashyoni qayta

---

ishlovchi korxonalar va mahsulot savdosida vositachilik qiluvchilarga 
sotadilar. U lar o ‘z mohiyatiga ko‘ra ulgurji savdo tizimidir.
Agrosanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari o ‘z tarkiblarida ulguiji 
va mayda ulgurji bozorlar ta’minot, sotuv, xizmat ko‘rsatish va boshqa 
korxonalarni tashkil etishlari kuzatilmoqda. Ular orqali agrosanoat 
mahsulotlarini sotishdan tashqari xo'jaliklarni ishlab chiqarish uchun 
zarur vositalar bilan ta ’minlash, turli xil xizmatlar ko‘rsatish amalga 
oshirilishi xarakterli holdir. Agrosanoat mahsulotlari katta hajmda 
mintaqaviy ulguiji bozorlarda sotilishi va ulami katta resurslarga ega bo‘lgan 
mamlakatlaming ko‘pchiligida ham mavjud b o ‘lib ular uchun tartibga 
solinuvchi bozor modeli xarakterlidir. U lam i sotishning muayyan 
shakllari milliy iqtisodiyotning tarixiy rivojlanganlik darajasi, milliy urf- 
odatlar va yuzaga kelayotgan asosiy ishlab chiqarish tizimining holatini 
belgilaydi. M asalan : hozirgi p ay td a 0 ‘zb e k isto n d a a g ro sa n o a t 
mahsulotlarini shaxsiy yordamchi xo'jaliklarda ishlab chiqarish sezilarli 
darajada rivoj topmoqda. Endigi vazifa agrosanoat mahsulotlari bozorining 
tashkiliy tuzilmasiga mos keluvchi boshqaruv tizimni tashkil etishdir. 
H ar bir mamlakat hukumatlari u yoki bu jihatdan agrosanoat bozori 
bilan uzluksiz shug‘ullanadilar va boshqarib boradilar. Masalan: AQSH, 
Kanada va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari kabi rivojlangan mamlakatlaming 
ilg‘or tajribalariga asoslanar ekanmiz, iste’mol mahsulotlari bozorini 
tartibga solish uchun maxsus davlat organlari tuzganliklarini e’tirof etmoq 
lozim. AQSHda bunday organ sifatida Tovar-kredit korporatsiyasini, 
Kanada va Fransiyada — maxsus qo'mitalami tashkil etganliklarini ko‘ramiz. 
Ular agrosanoatda davlat siyosatini yuritadilar.
Respublikamizda maxsus vazirliklar tashkil etilgan b o ‘lib, ular 
o ‘z tarm oqlari chegarasida faoliyat y u ritm o q d alar. 0 ‘zbekiston 
agrosanoatining rivojlanishida tutgan o ‘mi va ahamiyatini inobatga oigan 
h o ld a v ilo y a tla r m iq y o sid a a g ro s a n o a t m a h s u lo tla ri b o z o rin i 
riv o jlan tirish ta la b etilad i. B u n in g u c h u n m axsus b o s h q a ru v
b o ‘g‘inlarini tashkil etish zarur deb hisoblaymiz. Ularning faoliyati 
qishloq xo‘jaligi boshqaruv apparati funksiyalaridan o ‘laroq farq qilib, 
quyidagi funksiyalarni bajarmoqliklari lozim b o ‘ladi:
- ulguiji bozorlar va bozor infratuzilmasini tashkil etish va ularning 
tum an va tum anlararo faoliyat yuritishga erishishi;
- agrosanoat mahsulotlarini davlat zaxirasiga tanlov asosida xarid 
qilishni amalga oshirish;

---

- garov bilan bog‘liq operatsiyalar xarid va tovar intervensiyalarini 
joriy etish;
- ag rosan o at m a h su lo tla ri bozori fao liy atin i ax borot b ilan
t a ’minlashini yaxshilash;
- marketing tadqiqotlarini muntazam ravishda o ‘tkazib borish;
- agrosanoat mahsulotlari bozori faoliyatini huquqiy va qonuniy 
jihatdan ta ’minlashni yaxshilash;
Agrosanoat mahsulotlari bozorini tartibga solish bo‘yicha viloyat 
agentliklari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat 
bo'lishi lozim:
- viloyat bozori infratuzilmasini rivojlantirish;
- o ‘z ichiga mintaqaviy agrosanoat mahsulotlari bozori haqidagi 
m a ’lum otlar to ‘plamiga ega kompyuter tarm og‘ini yaratish;
- m a’lumotlarni to ‘plash va qayta ishlashni mukammallashtirish;
- joriy va bashorat qilinayotgan narxlar to ‘g‘risidagi m a’lumotlarni 
tarqatish;
- bozor ishtirokchilariga marketing va agrobiznes asoslarini 
o ‘rgatishni tashkil etish.
A gentliklar faoliyati quyidagilarni k o 'zd a tutuvchi kompleks 
tadqiqotlar natijalariga asoslanganlar:
- b ozorlarning to v a r resurslari m anbasi sifatida agrosanoat 
mahsulotlari ishlab chiqarish samaradorligini tadqiq etish;
- agrosanoat mahsulotlari turlari bo‘yicha bozor sig'imini aniqlash 
va tahlillash;
- bozor sigmentlarini muntazam va tizimli ravishda o'rganib borish;
- bozorning raqobatbardoshligini baholash ham da agrosanoat 
mahsulotlarini sotish kanallarini tadqiq etish;
- talab va taklif ham da narx darajasi monitoringini muntazam 
o ‘tkazib borish;
- agrosanoat mahsulotlari bozorining iqtisodiy konyunkturasini 
tahlil etish;
- agrosanoat mahsulotlari bozorining rivojlanish tendnsiyalarini 
aniqlash va uzluksiz bu haqda rahbariyatni xabardor etish haqidagi 
tahliliy m a’lum otlami tayyorlash.
Agrosanoat mahsulotlarini sotuv kanallari orqali sotishga mos 
keluvchi infratuzilmaga ega b o ‘lgan rivojlangan m uom ala sohasini 
shakllantirish har bir viloyat qishloq xo'jaligida bozorning faoliyat

---

yuritishi uchun zarur bo‘lgan qonun va huquqiy hujjatlarni tayyorlash 
kerak.
R espublikaning har bir ag ro san o at infratuzilm asi o ‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Agar, F arg 'o n a vodiysi o ‘simlikchilik mahsulotlari 
ishlab chiqarishning rivojlanganligi bilan ajralib tursa, janubiy viloyatlada 
asosan, chorvachilik mahsulotlari yetishtirish asosiy o ‘rin tutadi.
Bozor infratuzilmasini m intaqalarda rivojlanishi ikki jihatidan: 
hududiy va mahsulot jihatlaridan tadqiq qilmoq lozim. Hududiyjihatning 
aholi talabi hajmi, transport xarajatlari va mahsulotlarni qayta ishlash 
bazasi asosiy omillaridandir. M intaqada savdo tarm og'ini mahalliy 
iste’molchilar uchun mahsulotlar bilan ta ’minlashi m um kin bo‘lgan 
turnan yoki tumanlararo ko‘p tarmoqli ulguiji-chakana savdo bozorlari 
yaratilishi maqsadga muvofiqdir. U nda firma do‘konlari, ulguiji-chakana 
savdo, mavsumiy yarmarkalar tashkil etilishi lozim. Boshqa yana bir 
v a ria n tn i ta k lif etishi m u m k in : h aftalik m a h s u lo tla r b o z o rin i 
shakllantirish maqsadga muvofiq b o ‘lur edi.
Viloyatlarda kooperativ tamoillarida faoliyat yurituvchi ham da eng 
qulay narx konyunkturasidan kelib chiqqan holda m ahsulotni saqlash 
va sotish u ch u n real imkoniyatlarga ega b o ‘lgan ixtisoslashtirilgan 
uyushm a va kompaniyalarni yaratish zarur. U lar qishloq xo'jaligi 
mahsulotlarini saqlash va tashish uchun o ‘z moddiy-texnika bazalarini, 
shuningdek, agrosanoat m ahsulotlari ishlab ch iq aru v ch ilar m an - 
faatlariga xizmat qiluvchi savdo-xarid tuzilmalarni birlashtirishi lozim 
b o ‘ladi. Kelajakda agrosanoat m ahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar 
o ‘zlarining kichik hajmdagi m ahsulotlarini sotish u c h u n savdo- 
t a ’minot shirkatlarini tuzishlari m um kin. U lar birjalarda jam oaviy 
sotuvchi sifatida harakat qilishlari, tayyorlov tashkilotlari bilan shart- 
nom alar tuzishlari lozim.