J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

3.2. Ishlab chiqarish vositalari bozori asosiy
subyektlaríning tavsifi
Tovarlaming ishlab chiqaruvchilardan iste’mol qiluvchilar to m o n
harakatlanishi bevosita to ‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita jismoniy va yuri- 
dik shaxslar tom onidan amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish vositalari 
bozorining asosiy ishtirok etuvchilari b o ‘lib, mahsulot ishlab chiqaruv- 
chi turli korxonalar va ularni iste’mol etuvchilar, shuningdek, tovarni 
ishlab chiqaruvchi korxonadan iste’mol etuvchiga yetib borishini ta ’min 
etuvchi tijorat-vositachi tashkilot (TVT)lar hisoblanadi.
Alohida ta ’kidlamoq lozimki, korxonalarni ishlab chiqaruvchi va 
iste’mol etuvchiga bunday ajratish, shubhasiz shartli tavsifga ega. Chunki,

---

har qanday korxona iste’mol etmagan holda, hech narsa ishlab chiqara 
olmaydi. Shunga ko‘ra korxona bir vaqtning o ‘zida tovar-m oddiy 
qim m atdorliklam i o ‘z faoliyati xususiyatlariga k o ‘ra va texnologiya 
jarayoni talablariga muvoflq h am ishlab chiqaruvchi, h am iste’mol 
etuvchi hisoblanadi.
Bunda flkr muayyan tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’mol 
qiluvchiga tom on to ‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki TVT yordamida harakati haqi- 
dabormoqda.Masalan, podshipniklar tayyorlovchi zavod o ‘z mahsulo- 
tini avtomobil ishlab chiqaruvchi zavodlarga yetkazib beradi. Lekin, 
shu bilan birga, podshipniklar ishlab chiqaruvchi zavod boshqamash- 
nasozlik zavodlari uchun zarur m ahsulotni ishlab chiqarishda m a ’lum 
nav metallami ham da boshqa zavodlar ishlab chiqaradigan, am m o, 
podshipnik tayyorlashda keraklibo‘lgan moddiy, xomashyo resurslarini 
talab etadi.
Shunday qilib, podshipniklar zavodi u m um an ishlab chiqarish 
vositalarini ishlab chiqaruvchi ham da iste’mol etuvchi hisoblanadi. 
X ususan, m uayyan m ahsulotga nisb atan olsak, u bir to m o n d a n
podshipnik ishlab chiqaruvchi, ikkinchi tom o n d an m etall iste’mol 
qiluvchi hisoblanadi.
Shuni ta ’kidlash joizki, ishlab chiqarish vositalari bozori qatnash- 
chilari bo'lib faqat turli tashkiliy-huquqiy korxonalar sifatidagi huquqiy 
shaxslargina hisoblanm aydi. Balki, am aldagi q o n u n c h ilik k a zid 
kelmaydigan yakka tartibdagi m ehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
jism oniy shaxslar ham hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to ‘g‘risidagi Qonun»iga 
m uvofiq m a h su lo t ishlab c h iq a rish , ish la r b ajarish va ja m iy a t 
ehtiyojlarini qondirish hamda foyda olish uchun tashkil etilgan mustaqil 
xo‘jalik subyekti korxona deb hisoblanadi. Quyidagilar asosiy tashkiliy- 
huquqiy korxonalar shakli b o ‘lib hisoblanadi: davlat korxonalari, 
mahalliy korxonalar, yakkahollik (oilaviy) xususiy korxonalar, to ‘la 
sheriklik, aralash sheriklik, m as’uliyati cheklangan sheriklik (yopiq 
turdagi aksiyadorlik jamiyati), ochiq turdagi aksiyadorlik jam iyatlari, 
korxonalar birlashmalari, korxonalar shaxobchalari va vakolatxonalari 
mulkini m ehnat jam oalari tom onidan sotib olish yoki ijaraga olish 
asosida bunyod etilganlar.
Chiqarayotgan mahsulotining turi va salm og‘iga ko‘ra, korxona 
iqtisodiyotning biror sohasiga taalluqli boMadi. Agar, korxona o ‘z

---

bo'linmasiga ega bo‘lsa va u turli vazifalarni bajarsa, mustaqil hisob- 
kitob olib borsa hamda alohida hisobot birligiga ajratilgan bo‘lsa, unda 
ular o ‘z faoliyati tavsifiga mos keladigan tarmoqqa tegishli bo‘ladi. Ayrim 
korxonalar iqtisodiyotning davlat tasnifida ko‘zda tutilgan m a’lum 
sohasigagina to'laqonli bo'ladi.
Korxonalar tavsifida ular miqdoriy tarkibini va tarm oqlar bo'yicha 
taqsimotini o'rganish muhim ahamiyatga ega. Amaldagi metodologiyaga 
muvofiq quyidagi faoliyat turlari va tarmoqlar farqlanadi: sanoat, qishloq 
xo‘jaligi, o ‘rmon xo'jaligi, transport, aloqa, qurilish, geologiya va kon 
qidiruv, savdo va umumovqatlanish, moddiy-texnika ta’minoti va yetkazib 
berish, moddiy ishlab chiqanshning boshqa faoliyat sohalari, turar joy- 
kommunal xo‘jalik, aholiga maishiy xizmat ko'rsatish, sog‘liqni saqlash, 
jismoniy tarbiya va san’at, fan va ilmiy xizmat ko‘rsatish, kredit ishi, 
davlat sug‘urtasi, boshqaruv, partiya va jamoat tashkilotlari.
O 'zbekiston hududidagi, shuningdek, sobiq sh o ‘rolar mamlakati- 
dagi korxonalarning o ‘ziga xos jihatlari bo‘lib, ularning rivojlangan 
bozor iqtisodiyotiga ega g‘arb va sharq mamlakatlaridagidan farqlanuv- 
chi katta ko‘lamga egaligidir.
Bu axvolni korxonalar tuzilishiga oid statistika m a ’lumotlari ham 
tasdiqlaydi. Bu m a’lum otlar ularning hajmi nuqtayi nazaridan yirik, 
o ‘rta va mayda korxonalarning taqqosidan iboratdir. Bunday taqqosda 
korxonalarni u yoki bu hajm guruhiga ajratish metodidagi ba’zi farqlar 
istisno tariqasida qaralgan.
Yetakchi g‘arb va sharqdagi korxonalar tuzilishidagi o'ziga xoslik 
ularga nisbatan mayda ekanligidadir (50 nafargacha xodimga egaligidadir). 
M asalan, Fransiyadagi mayda korxonalar ulushi 99 %ni tashkil etsa, 
A Q SH da 70 %dir va h.k.
0 ‘zbekistonda, shuningdek, M D H mamlakatlarida bozor munosa- 
batlarini rivojlanishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish 
uchun qulay sharoitlami vujudga keltirish hisobiga korxonalar tuzilishini 
sezilarli darajada o ‘zgartirishga imkon beradi.
Ishlab chiqarish vositalari bozori qatnashchilarining m uhim
xususiyatlari b o ‘lib, ularni mulkning u yoki bu turiga taalluqli ekanligi 
hisoblanadi. Rasmiy statistikada, odatda, davlat sektori, kooperativ 
va xususiy (shaxsiy) sektor bir-biridan farqlanadi.
Garchi, bugungi kunda, korxonalarni mulk shakliga ko‘ra farqlanishi 
bo'yicha ishonchli va to iiq statistik m a’lumot mavjud bo‘lmasa-da, unda

---

shu narsa ayonki, davlat sektori barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha, bozor 
munosabatlariga o ‘tish sharoitlarida ulushi biroz kamayganiga qaramay 
ham on ustun vaziyatda turibdi. Bu ko‘p jihatdan bozor iqtisodiyoti 
o ‘zaniga o ‘tishning birinchi yillarida xususiylashtirish past suratlarda 
bo‘lgani bilan izohlanadi. A m m o, 90-yillar o ‘rtalariga kelib davlat 
korxonalarini aksiyadorlik jamiyatlariga va xususiy firmalarga aylantirish 
jarayoni sezilarli darajada jadallashdi. Davlat sektoridan chiqishga intilish 
unda band boMganlar sonining qisqarganligida ham yaqqol ko‘rinadi.
Bozor munosabatlarini yan ad a rivojlantirish va chuqurlashtirish 
m aqsadida iqtisodni isloh qilish asosiy bozor ishtirokchilari ham
miqdoriy, ham sifat tavsiflarini sezilarli o ‘zgartirishi shubhasizdir. Bu 
ishlab c h iq a rish v o sita larin i ish la b c h iq a ru v c h ila r va is te ’m ol 
qiluvchilarga qanday taalluqli b o ‘lsada, tijorat-vositachilik tashkilotlariga 
ham shunchalik taalluqlidir. Keyingilar ishlab chiqarish vositalari 
bozorida tobora yaqqolroq ko‘zga tashlanmoqdalar.
Ishlab chiqarish vositalari bozoriga xizmat qiluvchi TV Tlam ing 
ko‘plab turi mavjud. Ularni o ‘zlari bajaradigan funksiya va vazifa 
uyg‘unligi birlashtirib turadi. O datda, TVT to ‘la xo'jalik hisobi tamoyili 
asosida harakat qiladi va o ‘z mijozlarini turli ishlab chiqarish vositalari, 
tovarlar va xizmatlar ko‘rsatib, ta ’minlovchi davlatga qarashli b o ‘lgan 
ham da boMmagan tijorat tuzilm asi hisoblanadi.
Quyidagilar TVTning asosiy vazifalari hisoblanadi:
a) ishlab chiqarish vositalari, tovarlar va ko'rsatilgan xizm atlar 
bozorida talab va taklif mutanosibligini ta ’minlashga yo‘naltirilgan tijorat- 
vositachilik faoliyatini amalga oshirish;
b) turli shakldagi xususiy m ulkka egalik qiluvchi korxona va 
tashkilotlarning tuzilgan s h a rtn o m a la r b o ‘yicha ishlab chiqarish 
texnikaviy tavsifdaga tovarlarga bo'lgan ehtiyojni qondirish;
d) 
bozor infrastrukturasini shakllantirish va faoliyat ko'rsatishi 
masalalarida yagona investitsiyaviy, moliyaviy, tashqi iqtisodiy va sotsial- 
iqtisodiy siyosat yuritish.
U shbu vazifalardan kelib chiqib, TV T quyidagi funksiyalarni 
bajaradi:
a) sotib olish, sotish va m ol ayirboshlash bo‘yicha milliy va tashqi 
bozorda barcha turdagi tijorat boylashuvlarini amalga oshirish;
b)tuzilgan davlat sh artn o m alari doirasida ta lab la rn i m od d iy - 
texnikaviy qondirishni ta ’minlash;

---

d)m avjud m e’yoriy hujjatlarga muvofiq to ‘g‘rid an -to ‘g‘ri eksport- 
im p o rt o p e ra tsiy a la ri, m a v o za sh a rtn o m a la ri, lizing b o ‘yicha 
operatsiyalar o ‘tkazish yo‘li bilan tashqi iqtisodiy faoliyatga yuritish;
e) birlashmalar, korxonalar, tashkilotlar, birgalikdagi korxonalarga 
m ark etin g , ta sh k iliy -m eto d o lo g ik , ilm iy-m uhandislik, axborot, 
reklama, vositachilik, huquqiy va boshqa xizmatlarni ko‘rsatish;
0 xorijiy hamkorlik bilan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri tarzda turli xalqaro 
aloqalar o ‘rnatish, mamlakatda ularning vakillari qabulini o ‘tkazish, 
shuningdek, o ‘z vakillarini chet elga xizmat safariga yuborish;
g ) o ‘z nom idan ham m am lakat ichkarisida ham xorijda, tijorat 
shartnom alari, boshqa huquqiy hujjatlarni amalga oshirish, savdo, 
ko'rgazm a, yarmarkalarda qatnashish;
h)xizm at ko'rsatiladigan h u d u d d a tayyor m ahsulot zaxirasini 
shakllantirish boshqa korxona va tashkilotlar bilan kooperativ aloqalarini 
o'rnatish;
i) omborxonalar, ishlab chiqarish talabiga mahsulot tayyorlovchi 
kasaba (sex)lami ijaraga berish;
j) tasarrufdagi korxona, baza, ombor, mayda ulguiji do'koniar 
faoliyati ustidan rahbarlikni amalga oshirish;
k) to v a r ishlab chiqaruvchi tarm oq (baza, o m bor, magazin), 
rivojlantirishning texnikaviy siyosatini shakllantirish, uni texnikaviy 
jihozlash;
1) statistik hisobining belgilangan shaklini tuzish b o ‘yicha ishlarni 
tashkil etish.
TV T tashkiliy tuzilish ta rm o q tuzilishi va m in taq ad a ishlab 
chiqariladigan mahsulot hajmi, kommunikatsiya vositalari hamda boshqa 
infrastrukgura obyektlar mavjudligiga bog'liqdir.
TVT tashkiliy qurilishda farqqa qaramay ulam i boshqaruv tizimi, 
qoidaga ko‘ra, ikki asosiy b o ‘g‘in (zveno)ga egadir. Birinchisi, turlicha 
funksiyadagi va tovar b o ‘limlaridan iborat boshqaruv mahkamasi, 
ikkinchisi, bevosita tovar ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarish 
tarm og‘i.
Funksiyaviy b o ‘limlarga, odatda, shartnom alar, shartnomaviy- 
huquqiy b o ‘limlar, tashqi iqisodiy aloqalar bo‘limi, iqtisod bo‘limi, 
buxgalteriya, xo'jalik b o ‘limi, devon, texnikaviy b o ‘lim lar kiradi. 
Marketing tovar boMimlari ta ’minot va sotuvni, tijorat shartlarini (bitta 
nomenklaturadagi) va h.k. amalga oshiradi.

---

K o‘lami katta bo'lm agan TVT larda, tabiiyki, ko‘pgina funksional 
boMimlar birlashtirilgan, tovar b o ‘limlari esa, keng nom enklaturadagi 
tovarlar bo‘yicha operatsiyani qam rab oigan.
Ikkinchi bo‘g‘inga ulguiji bazalar va om borlar, y a’ni kelayotgan va 
j o ‘natiladigan tovarlar bilan bog‘liq operatsiyalami amalga oshiruvchi, 
ulguiji va mayda ulgurji d o ‘konlar, transport xizmati ham da ishlab 
chiqarish uchastkalari (turli xizmatlar ko‘rsatuvchi) kiradi. B archa 
mazkur bo'linmalar mustaqil balansga ega, bankda hisob va joriy raqami 
b o ‘ladi, rejalashtirish va faoliyatni tashkil etishni, tezkor ishlashni, 
m ehnatga haq to ia s h va xodim lar masalasini o ‘zi hal etadi.
Yirik TVT larning funksiyasi, vazifasi va tashkiliy tuzilishi ham
shunday, amalda uning ko‘plab b o ‘linmalari am alda mustaqil faoliyat 
ko‘rsatadi, ancha mayda TV Tlar turli viloyatlarda marketing, tijorat- 
vositachilik faoliyati bilan shug‘ullanadi.