J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

partiya mahsuloti; ta ’lim dasturi — o ‘quv yurtining mahsuloti va h.k.;
— g‘oya — bu jamoa va diniy subyektlar, siyosiy partiyalar va xalqaro 
tashkilotlarning g‘oyalari bo‘lishi m um kin. M asalan, Orol dengizi 
havzasi hududlarining ekologik xavfsizligini ta ’minlash — «Ekosan» 
g‘oyasi; dunyodagi inson huquqlarining tengligi va kafolati — B M T 
g ‘oyasi, re sp u b lik a m iz y o s h la rid a m illiy istiq lo l m a fk u ra s in i 
shakllantirish — «Kamolot» YoIHning g‘oyasi va h.k. Bundan tashqari, 
g‘oya notijorat mahsuloti sifatida intellektual mulk hisoblanuvchi ishlab 
chiqarish asosini tashkil etish mum kin. Bu holat notijorat faoliyati 
bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarda (rassomlar, yozuvchilar, 
olimlar, artistlar va h.k.) kuzatiladi.
Notijorat xizmat — bu ijtimoiy him oya qilishga y o ‘naltirilgan va 
shunga o ‘xshash davlat notijorat subyektlari, qadimiy arxitektura va 
m adaniy-m a’naviy yodgorliklami saqlash bo'yicha — «YuNESKO», 
tabiiy ofat va boshqa turdagi favqulodda yuzaga keladigan vaziyatlarda 
ko‘mak beruvchi- «Qizil Xoch» kabi xalqaro notijorat tashkilotlari va 
h.k.larning xizmatlari.
Mahsulotlarga narx belgilash xuddi marketing kompleksini ishlab 
chiqish bosqichi kabi, birinchidan, m ahsulotlarga raqobatbardosh 
narxlarni aniqlash (chegirma va sotuvni rag‘batlantiruvchi t o ‘lov 
shartlari va h.k.) va ikkinchidan, ulam ing o ‘z vaqtida qayta k o ‘rilishi, 
subyekt marketing muhitini o ‘zgartirib turishga yo‘naltirilgan qator 
marketing tadbirlarining amalga oshirilishini talab qiladi. N otijorat

---

marketingida klassik yondashuvning o ‘z mantiqi to'laligicha qoladi, 
am m o notijorat almashinuvidan kelib chiqadigan qator xususiyatlarini 
kasb etadi. Notijorat almashinuvining barcha ishtirokchilari bu marketing 
kompleks vositasini turlicha qabul qilishadi va qo ‘llashadi.
Iste’molchi uchun notijorat mahsulotining narxi — bu uning foydasi 
(naf)ni oshiruvchi va to ‘lovning notijorat vositalari xarajatini iqtisod 
qiluvchi imkon, vosita. Iste’molchi xarajatlarini tejash deganda, asosan 
to ‘lovning asosiy vositasi pul emas balki vaqt, his-tuyg‘u, jismoniy 
kuch va h.k. lar tushuniladi.
Aytish joizki, notijorat almashinuvida pul to io v vositasi sifatida 
juda kam qo‘llaniladi, faqatgina moliyaviy resurslarni yetkazuvchi — 
xayr qiluvchi sifatida ishtirok etgan vaziyatdagina qoilanilishi mumkin. 
Bu holat marketing assotsiatsiyasi, kasaba uyushmasi, ovchilar va 
baliqchilar jamiyati, diniy konferensiyalar va shu kabilar nodavlat 
n o tijo ra t m a h su lo tla ri subyektlari va jism o n iy shaxslar u ch u n
xarakterlidir.
Ularda davlatning moliyaviy qoilab-quw atlashi bo‘lmaydi, ammo 
qonunchilikda imtiyozlar mavjud. M a’lumki notijorat mahsulotining 
narxi uni ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar (yoki tannarxi) va foyda 
miqdori yig'indisidan iborat bo‘ladi. Notijorat subyekti mahsuloti ham 
uni ishlab chiqarishga qilingan xarajati va subyektining ijtimoiy foy­
dasi — iste’molchining marketing ta ’siriga javobidir.
Notijorat mahsulotining narxi almashuv ishtirokchilari nuqtayi- 
nazaridan har xil tarkibga ega. Ya’ni, ularning har biri o ‘z xarajatlari, 
foydalari va xullas o ‘z manfaatlarini nazarda tutib faoliyat yuritadilar. 
Bu hoi, ayniqsa, notijorat va tijorat mahsulotlarining narxlarini 
shakllanishi va tarkibida yaqqol ko‘zga tashlanadi (5-jadval). Notijorat 
mahsulotiga narx belgilashda qator omillar ta ’sir qiladi: ishlab chiqarish 
tannarxi yoki uni tuzishda qilingan xarajatlar, raqobatchi mahsulotlar 
narxi, tovar xususiyati to ‘g‘risida iste’molchilarning fikri, jamoatchilik 
ham da rahbariyatning m ahsulot foydaliligi va unga qilingan xarajatlar 
to ‘g‘risidagi fikri va h.k.
Tijorat subyektlari faoliyati strategik rejalashtirish resurslarining 
manbalarini hajmini (mehnat, moddiy va moliyaviy) aniqlash va ulami 
faoliyat yo‘nalishlari bo ‘yicha taqsimlash, biznesning strategik birliklari, 
tovar guruhlari va alohida tovarlarga taqsimlash hisoblanadi. Bunday 
yondashuv um um iy ko'rinishda notijorat subyektlariga ham tegishli,

---