|
1 O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi. O'zbekiston Respublikasining
2005-yil statistik axborotnom asi. -T.: 2005 y. 7-b.
ortiq yirik sanoat korxonalari, shuningdek, 3000 dan ortiq m adaniyat,
sa n ’at, fan va ilmiy xizmat ko‘rsatish tashkilotlar. 12800 sog‘liqni
saqlash, jism oniy tarbiya, ta ’lim muassasalari kiradi. U lar barcha
iste’mol tovarlarining deyarli 30 %ga yaqinini xarid qiladilar. Bularni
iste’molining yana o ‘ziga xos xususiyati — iste’m ol tovarlari xaridning
yildan-yilga o ‘sib borish tendensiyasidir. B uning asosiy sababi,
mamlakatda demokratiklashuvining, jam oalar rolining oshib borishidir.
Jism oniy shaxslar-iste’m olchilar respublikamizda 26 mlnga yaqin
kishi bo'lib, ularning 38,5 foizini — shahar va 61,5 foizini — qishloq
aholisi tashkil etadi. Respublikamizga xos xususiyat iste’m olchilam ing
40 %ini 14 yoshgacha bolalar tashkil etishidir. Bu bozortarkibigajiddiy
ta ’sir ko‘rsatadi. Chunki, bolalar mahsulot turlariga—kiyim, poyabzal,
o ‘yinchoqlar, bolalar oziq-ovqatlariga bo'lgan talabni yuqori darajada
b o iish ig a olib keladi. Iste’mol tovarlari bozorining rivojlanganlik
darajasining ifodalovchi ko'rsatkichi bu- mahsulotlami aholi jon boshiga
to ‘g ‘ri kelgan tovar aylanishidir. M am lakatim izda ham on iste’mol
tovarlarini yuqori narxlarda bo'lishi va ularni narxining doim o o ‘sib
borishi natijasida chakana tovar aylanmasi hajmi keskin ko‘paydi.
Iste’mol tovarlar bozori 80-yillarda o ‘ziga xos rivojlanish tendetsiyalari
bilan harakatlanadi. Bu davrda sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) bozori
hukmron bo‘lib, tovarlar taqchilligi va unga xos tovarlami har ehtimolga
qarshi g ‘amlab qo‘yish odati keng tarqalgan edi. 1980— 1990-yillarda
tovar zaxiralari hajmi 2084,4 ming so‘mga, y a’ni 1,7 m arta oshdi.
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish boshlanishi bilan tovar tanqisligi narxning
o ‘sib ketishi bilan hal bo‘ldi va tovarlarning m e’yoridan ortiqcha qolishiga
hech qanday asos va hojat qolmadi.
0 ‘zbekiston Respublikasini bozor iqtisodiyotiga o ‘tib borishi tufayli,
mahsulotlaming narxini oshishi to hanuzgacha davom etmoqda. Bunda
iste’mol mahsulotlari narxi m untazam ravishda oshib borm oqda, biroq
bu o ‘sish boshqa narxlar va aholi darom adidagi nisbatan pastligi
xaridom i birm uncha xotiijam qilishi m um kun. Lekin, respublikamiz
iste’mol bozori im koniyatlaridan kelib chiqib buni qoniqarli deb
b o ‘lmaydi va bozor sig‘imini o'rganish, uni tovarlar bilan to ‘yintirish
ustida tinm ay ish olib borish lozim. 2004-yilda 1990-yilga nisbatan
respublikamiz aholisini iste’mol tovarlari xaridi tarkibida oziq-ovqat
ulushi oshib borgan va um um iy darom adini 49,5 foizini tashkil qilgan.
Tabiiyki bu nooziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish ulushi pasayishiga
olib keladi. Bunday holat, o ‘z navbatida, tovar aylanmasi tarkibini
o'zgarishiga sabab bo‘ladi.
Respublikamiz mustaqillikka erishkunga qadar tovar aylanmasida
nooziq-ovqat mahsulotlarini ulushi katta bo‘lsa, bozor iqtisodiyotiga
o'tishi davrida, aholi turmushidagi o'zgarishlar tufayli bu holat o'zgardi.
Iste’mol va tovar aylanmasi tarkibida jiddiy o ‘zgarishlar yuz berdi.
Ularda oziq—ovqat mahsulotlari va kundalik zarur iste’mol tovarlariga
talab ko'paydi.
1995-yilda tovar aylanmasi tarkibida oziq-ovqat mahsulotlari ulushi
75 foiz bo‘lsa, 2004-yilda 62,5 foizni tashkil etdi. Bu, odam lam ing
nooziq-ovqat mahsulotlarini ham xarid qilishayotganligini va unga talab
yaratib berayotganligini bildiradi. Hozirgi kun d a respublikam iz
korxonalaridagi mavjud ishlab chiqarish quw ati aholining iste’mol
mahsulotlariga, jum ladan, qand, madaniy tovarlarga b o ‘lgan talabini
to'la qondirish imkonini bermaydi. Buning ustiga mavjud ishlab chiqarish
quw atlaridan ham to ‘liq foydalana olinmayapti. Bu hol iste’mol
mahsuloti narxining nisbatan ancha yuqoriligicha qolishiga sabab
bo'lm oqda. Iste’mol tovarlarining yuqori narxlari har bir xaridorga
yuqori sifatli sanoat mahsulotlarini xarid qilish imkonini bermaydi.
Bunda, oziq-ovqat narxlarini o ‘sishi nooziq-ovqat mahsulotlarini xarid
qilishni kamayishiga olib keladi. Biroq, respublikamiz rahbariyatining
sa’y-harakati tufayli, aholimiz farovonligi o ‘sib bormoqda. Buni biz
aholining qim m atbaho iste’mol tovarlarini xarid qilayotganligidan va
pul daromadi oshib borayotganligidan ko'rishimiz mum kin. Aholi
daromadining o ‘sib borishi uning talabini o ‘sishiga olib keladi.
Aholi um um iy pul darom adlarining hajmi 1990-yilda 26,5 mlrd.
rublni tashkil etgan b o ‘lsa, 1993-yilda 3202,6 mlrd. rublni tashkil etadi
va 2004-yilda bu ko'rsatkich 43864,0 mlrd. so‘mni tashkil etadi.
Respublikamiz aholisining darom adi uzluksiz o ‘sish xarakteriga ega.
Buning asosiy sabablarini quyidagicha guruhlash mumkin: ish haqqi,
yordamchi x o ‘jaliklardan tushayotgan, qo‘shimcha ishdan, davlat va
korxona ijtim oiy y o rd am fo n d la rid a n , davlat b u d je tid a n aholi
himoyasiga, kompensatsiya va h.klar.
Aholi daromadini muhim manbalaridan biri kompensatsiya to‘lovlari
va bolalar nafaqalaridir. U lar aholimizni faqat kam ta’minlangan qismiga
beriladi va ularni iste’molini birmuncha yaxshilashga yordam beradi. Bu
bilan oilaning oziq-ovqat sotib olish uchun sarflaydigan d arom ad
miqdori ortadi va erishilgan iste’mol darajasi va sifatini saqlab qolish
uchun qo‘shimcha imkoniyat yaratiladi.
Davlat budjetining xarajatlar qismini asosini ijtimoiy soha xarajatlari
tashkil etadi va uning o ‘sib borishi o'qituvchilar, tibbiyot, m adaniyat,
ilm-fan xodimlarining maoshi o ‘sib borayotganidan dalolat beradi.
Shuningdek, umum iy aholining anchagina qismi davlat sektorida band
ekanligini ko'rsatadi.
1 9 9 1 -y il 0 ‘z b e k is to n a h o l is in in g x alq x o ‘ja lig i d a b a n d
boMganlarining 35 % nodavlat sektorida ishlagan boMsa, 2002-yilda
ularning 80 foizi mazkur sektorda faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu tendensiya
ham on davom etmoqda. Xususiylashtirishning m uhim natijalaridan
biri mulkdorlar sinfmi, xususiy mulkni shakllantirishdir. Tabiiyki bu
sohada band yollanma ishchi xizmatchilaming va mulkdorlami daromadi
davlat sektori xizmatchilarinikidan sezilarli ravishda yuqoridir.
Bu borada respublikamiz iqtisodiyotida q o ‘shm a korxonalarning
ahamiyati ortib borayotganligini qayd qilmoq lozim. U lar birinchi
n av b a td a iste ’m ol b o z o rim iz n i x ilm a-x il, sifatli to v a rla r b ila n
ta ’minlashda katta rol o ‘ynamoqda. Ularning bozorbop iste’mol tovarlari
o ‘z vaqtida sotilishi va yuqori unumdorlik tufayli xarajatlaming pasayishi
va nihoyat rentabellik ortib borishi ishchi va xizm atchilam ing ish
haqlarini yuqori boMishiga olib kelmoqda.
Q o‘shma korxonalar respublika viloyatlari va tumanlarida ham tashkil
etilishi, u yerli aholini turm ush tarzini ham mutlaq o ‘zgarishiga sabab
b o ‘lmoqda. Ularning afzalligi nafaqat ish haqqini yuqori boMishida,
balki bu yerda texnikaviy saviya va ish malakasini oshirish im konining
mavjudligida hamdir. Bu m am lakatim izda jah o n andozalarida ishchi
kuchini tayyorlashga yordam beradi va shu bilan birga xalq iste’moli
tovarlariga bo‘lgan aholi talabini to ‘laroq qondirishiga imkoniyat yaratadi.
Bizda barcha bozor iqtisodiyotiga o ‘tayotgan m am lakatlarida sodir
b o ‘lgan og‘ir oqibatlarini oldi olindi.
Prezidentimiz rahnomoligida amalga oshirilgan izchil ijtimoiy himoya
tizimi to ‘liq o ‘zini oqlabgina qolmay, balki aholi turm ush darajasining
pasayib ketishini oldini olishda, aholini iste’mol tovarlariga talabining
m e’yor chegarasida bo‘lishida m uhim rol o'ynadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
