J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Raqobatning turli ko‘rinishlari sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari

Narxning shakllanishiga bozorningholati bevosita ta’sir ko‘rsatadi, Chunki narxning shakllanishida bozordagi talab va taklif nisbati asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shunga ko‘ra, talab va taklif miqdoriga ta’sir ko‘rsata olish im­ko­niyatiga ko‘ra bozor­dagi ra­qo­batning turli ko‘rinish­lari farq­lanadi. Erkin ra­qobat sharoi­tida ishlab chi­qa­ruvchi (yoki so­tuvchi) hamda iste’­molchi (yoki xa­ri­dor)lar­ning soni juda ko‘p bo‘­lib, ular­ning ishlab chiqarish haj­­mini o‘zgartirish orqali narx shakllanishiga ta’siri umuman sezilmaydi.

Monopoliya sharoitida narxning shakllanishi. Mono­poliya sharoitida narx shakllanishiningo‘ziga xos jihati shundaki, agar mayda tovar ishlab chiqaruvchilar faqat o‘zlari­ning individual narxlarini o‘zgartira olsalar, ulardan farqli o‘laroq bozor ishtirokchilari sifatidagi monopoliyalar bozor narxlarini o‘zlari belgilay oladilar. Bunda monopoliyalar talabning umumiy oshishi bilan narxningo‘sishi hamda tak­lifning umumiy oshishi bilan narxning pasayib borishidan o‘ziga xos tarzda foydalanadilar.

Ommaviy tartibda tovarlarni sotuvchi monopoliyalar o‘z manfaatlari yo‘lida taklif cheklanganda narxning oshishi tenden­siyasidan foydalanadilar.

Umumiy taklif bo‘yicha narx o‘zgarishi quyidagi miq­doriy bog‘liqlikni aks ettiradi: talabga nisbatan tovarlar taklifi qanchalik yuqori bo‘lsa, bozor narxi darajasi shunchalik past bo‘ladi va aksincha, taklif kamayishi bilan narx oshib boradi. Bu bog‘liqlik rasmda yaqqolroq namoyon bo‘ladi.

Oligopoliya sharoitida narxning shakllanishi. Oligo­poliya sha­roitida narxning shakllanishi tarmoqdagi tovar ishlab chiqaruv­chilar tomonidan qo‘llaniluvchi «ergashish» hamda «inkor etish» xatti-harakatlari orqali izohlanadi.

«Ergashish» holatida bir oligopolist tomonidan narx bo‘yicha qilingan o‘zgarish (narxning pasayishi yoki oshiri­lishi)ga qolgan oligopolistlar ham ergashadi, ya’ni shunday o‘zgarishlar qilish kuzatiladi. Odatda, bozorda o‘z tovarlariga narxni pasaytirish orqali iste’molchilari soni hamda sotish hajmini oshirishga qaror qilgan oligopolist xatti-harakatiga javoban qolgan oligopolistlar ham narxlarni pasaytiradilar. Natijada narxning umumiy pasayishi ro‘y berib, bozordagi ulush oldingi holda qoladi, ya’ni oligo­polistning xatti-harakati samara bermaydi.

1^ Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 8-9.

2^ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 35

3^ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 39

4^ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2008. page 41

5^ History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 45-b.

6^ Additivlik (lat), ob’ektning miqdor xossasi: uni qanday bo’lishdan qat’iy nazar, bir necha bo’laklarga bo’lganda, shu bo’laklar qiymatlari yig’indisiga teng bo’ladi. Masalan, A ning hajmi uning bo’laklari hajmlarining yig’indisiga teng.

7^History of Economic Thought. Harry Landreth, David C. Colander. Fourth edition Houghton Mifflin Company Boston Toronto. P 440

19¹⁹КаримовИ.А. Жамиятдатадбиркорликруҳиниқарортоптириш – тарққиётгарови. «Халқ сўзи» газетаси, 2001-йил 18-июн № 140.

21²¹Чжен В.А Пул ва молия бозорлари. Т.: 1996. 25-26-бетлар.

22²²Uyokibuayriboshlashvositasiodatgako‘raumumantanolinganbo‘libqoladi. Ayirboshlashning «Qonuniy» va «umum tan olingan» vositalari tushunchasini aralashtirib yubormaslik lozim. Ayrim hollarda qonuniy ayriboshlash vositalari umuman tan olinmasligi mumkin. Masalan, muomalaga chiqarilgan qonunlarida muqim.

24²⁴Алимов Б., Шодиев М., Расулов Т., «Шарқона бозор фазилатлари». Т., «Университет», 1996-йил, 17 бет.

32³²КаримовИ.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т.: «Ўзбекистон», 1995, 39-бет.

39³⁹ I.Karimov. Bosh maqsadimiz‒keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat bilan davom ettirish. Toshkent, “O‘zbekiston”nashriyoti, 2013.

43⁴³ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014. page 52

44⁴⁴ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014. page 50-53

47⁴⁷ McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 20th edition. America, New York: McGraw-Hill, 2014. page 54