J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

tizimli yondashuv erkin gipotetik tuzilishlar imkoniyatini
ochadi. Tuzilmali tadqiqotlar qat’iy qonuniyatlar loirasida ilmiy bilimlarni o‘z 
ichiga oladi. Klassik tabiatshunoslikda ilmiy tadqiqotning ushbu ikkita turli 
tiplariga gipoteza metodi va tamoyilllar metodik muvofiq kelgan. Oxirgisi ishlab 
chiqilgan va aksiomatik metodda tizimli rivojlandi. Tizimli yondashuvni tuzilmali 
yondashuv hisobiga ta’riflash shart emas, shuningdek tizimli ko‘rib chiqishni 
e’tibordan qoldirmagan holda, tuzilmali tadqiqotlar ahamiyatini oshirmaslik kerak. 
Tuzilma tizimdan tashqarida alohida bo‘lmaganidek, tizim o‘z asosida har doim 
tuzilmali bo‘lib qoladi.
Tizimning tuzilmali tahlili tizimning muayyan tarkibini aniqlashdan, 
qismlarni 
yoki 
elementlarni 
mukammal 
tadqiqot 
qilishdan, 
muayyan 
bog‘lanishlarda ularni bir biridan ajratmagan holda ochilishdan boshlanadi. Ushbu 
munosabatlar ko‘rib chiqilayotgan tizimni keyingi tahlil qilishda tuzilmali 
bog‘lanish sifatida namoyon bo‘ladi. Element tushunchasi tizim tushunchasiga mos 
kelmaydi. Tuzilmali tahlil qism tushunchasidan element tushunchasiga o‘tadi. 
Tizimning dastlabki qismini aniqlagan, uning tarkibini tahlil qilgan holda, keyin 
ushbu tarkibini aniqlashtirgan holda tizim elementlarini izlashga o‘tamiz. Tizimli 
ko‘rib chiqishdan tuzilmali ko‘rib chiqishga o‘tamiz. Tizim qismining 
tushunchasini tuzilma elementining tushunchasini shakllantirish jarayonidagi 
birlamchi bosqichi kabi ko‘rib chiqish mumkin. Qism va element bir xil tushuncha 
bo‘lishi mumkin va ularning farqi tadqiqot darajasi bilan aniqlanishi mumkin. 
Biroq, ilmiy jihatdan tadqiq qilinayotgan elementlarni ochish ushbu tizim 
qismining tushunchasini shunday aniqlashtiradiki, ushbu tushunchalar mazmuniga 
ko‘ra ushbu tushunchalar mutlaqo har xil bo‘lishi mumkin.
SHunday qilib, tuzilma ilmiy jixatdan bilishdagi tushuncha kabi tizimning 
o‘zgarmaydigan tomoni sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Ob’ekt tuzilmasini 
aniqlagan holda, avvalambor ob’ektni tizim sifatida ko‘rib chiqamiz, ya’ni unda 
qismlarning ayrim kompleksida ko‘rish mumkin. Keyin ushbu elementlarning 
elementliligi belgilanadi va ushbu qismlarning elementliligi tizimning birinchi 
tuzilmali xarakteristikasini beradi. Tuzilmali bog‘lanishlar o‘z-o‘zicha holatda 

---

19 
emas, balki yana bitta tuzilmali invariantni aniqlagan holda, tizim barqarorligini 
ifodalanadigan qaysi bog‘lanishida muhimdir. Tizimning butunlik xususiyati ayrim 
hollarda tadqiqot yakuniga ega bo‘ladi. Dastlabki rejada ko‘rib chiqilayotgan butun 
xususiyatlar ob’ektning tashqi ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq, ilmiy 
tahlil ob’ekt tuzilmasining natijasi kabi tushunish imkonini beradi. SHunday qilib 
tuzilma elementlar birligi, ularning bog‘lanishi va tizim butunligi bo‘lib 
hisoblanadi.