J. A. Qarshiyev innovatsion-pedagogik faoliyatni tashkil etis

Ijtimoiy tazyiq choralari qatorida:
- xatti-harakatlarning so'zsiz ifodasi;
- pedagoglarning harakatlariga jamoat tuhmati;
- tanqidiy yozish;
Pedagoglarning axloqiy motivatsiyasi.
Yuqori samarali ish uchun pedagoglarni rag'batlantirishning boshqa mukofotlaridan tashqari, tashkilot pedagoglarining ma'naviy rag'batlari ham mavjud:
- shaxsiy yutuqlarni jamoatchilik e'tirof etish;
- guruhning yutuqlarini jamoatchilik tomonidan e'tirof etish;
- pedagoglarning rahbariyat tomonidan tan olinishi.
Mehnat imtiyozlari tufayli boshqaruv potentsial imkoniyatlarni amalga oshirishi mumkin. Bu erda asosiy maqsad - mutaxassislarni o'zlarining ish kuchiga ega bo'lish uchun tayyorlash va nafaqat ishlab chiqarish aktivlari egalari bo'lish. Menejerning asosiy vazifasi - belgilangan vazifalarni bajarish uchun Pedagoglarning mehnat xatti-harakatlari ehtiyojlarini aniqlash. Bu Pedagoglarning samarali motivatsiyasi. Bu erda ichki motivatsiya qiluvchi kuchlar g'oyalar, niyatlar, qiziqishlar, qiymat yo'nalishlari, ehtiyojlar va intilishlar bo'lishi kerak.
Pedagoglarni rag'batlantirish - har bir tashkilotga kollektiv rag'bat kerak. Pedagoglarning bunday motivatsiyasi faqatgina bir kishi emas, balki bir nechta ish jarayoniga qiziqish bilan qaraladi. Shu bilan birga, u turli lavozimlarda bo'lgan odamlar bo'lishi mumkin. Pedagoglarni rag'batlantirishning bunday usullari har bir sohada juda samarali. Ularning natijalari qisqa vaqtdan so'ng kuzatilishi mumkin.
Pedagoglarni jalb qilish va rag'batlantirish - tashkilot bilan ortib borayotgan hissiy aloqani tushunish, mutaxassislarni ixtiyoriy ravishda kuchlantirishga majbur qiladi. Uning darajasini bilish uchun quyidagi printsiplardan kelib chiqilishi mumkin:
- pedagoglari haqida tashkilotdan ijobiy fikrlar;
- tashkilotning bir qismi bo'lish istagi;
- xohlagan ish.
Inson faoliyati natijalari uning faoliyatiga qanchalik qiziqish ko'rsatishi mumkin. Ishtirok etish juda qimmatli, shuning uchun uni har bir korxona uchun rivojlantirish muhimdir. Shuni anglash kerakki, bu insonning ongli tanlovi bo'lishi kerak. Shu sababli, Pedagoglarni rag'batlantirishning muhim maqsadlari, mutaxassisning jarayonga jalb qilinadigan sharoitlarni yaratishdan iborat.
Pedagoglarni rag'batlantirish nazariyasi - pedagogning motivatsiyasi kabi tushunchalar muayyan va protsessual guruhlarga to'g'ri keladi. Birinchisi:

1. 
   A Maslowning ehtiyojlari hiyerar§isi piramida sifatida tanilgan, bu joy ierarxiyadagi ehtiyojlar qanchalik yuqori bo'lganini ko'rsatadi, shuning uchun odamlarning xatti-harakatlarida ularga kamroq odamlarni jalb qilish mumkin.
   
2. 
   McKeland - guruhlar ichida ierarxizmsiz ehtiyojlarni - kuch, muvaffaqiyat va ishtirokni taqdim etdi.
   
3. 
   Ikki faktorli Herzberg - uning qondirish va noroziligiga qarab ikki mustaqil jarayonni nazarda tutadi.
   

Ikkinchisi:

1. 
   Kutilgan natijalar (V.V.) va Porter-Lawler modeli - modellar bir-birini to'ldiradi.
   
2. 
   Maqsadlarni belgilash Edvin Lok - insonning xatti-harakati uning oldiga qo'yilgan maqsadlar bilan belgilanadi.
   
3. 
   Haqiqiylik (tenglik yoki muvozanat) - insonning harakatini boshqa odamlarning ishlarini baholash bilan solishtirish.
   

Shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini tashkil etish bugungi kunda ta'lim tizimi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtmaning asosini tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda o‘quvchining o‘z-o‘zini rivojlantirish, fan-texnika yutuqlarini egallashga bo‘lgan ehtiyojini uni o‘qitish jarayoniga insoniy yondashuv zarurligini talab qilmoqda. O‘quv jarayonini tashkil etishga insonparvar yondashuv bu jarayonning asosiy vazifasi o‘quvchida muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishni inkor qilmaydi, balki uning vazifalarini kengaytiradi va boyitadi. Bu jarayonda ta'lim va tarbiya alohida-alohida hodisa sifatida ajratilmaydi, balki shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv-biluv jarayonini yuksak ma'naviy sifatlarga ega bo‘lgan bilimdon yoshlarni yetishtirishga xizmat qiladi.
O‘quv predmetlariga asoslangan o‘qitish jarayoni uning maqsadlar doirasi bir qadar tor bo‘lib, muayyan fanga oid tushunchalar, ijodiy qarorlar qabul qilish tajribasini o‘zlashtirish, faoliyat turlarini egallashdan iborat.
Darhaqiqat, o‘quvchini mustaqil fikrlashga undash uchun uning imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara oladigan shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv-biluv jarayoni nihoyatda zarur. Aksariyat hollarda o‘qituvchilar o‘quv rejasiga muvofiq tarzda o‘quv predmetining mazmuni, o‘qitishdan kutilayotgan oxirgi natija, turli parametrlar bo‘yicha darsning davomiyligini hisobga olgan holda mustaqil faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Buning natijasida zamonaviy ta'lim amaliyotida turli pedagogik texnologiyalar qo‘llanilmoqda. Ushbu texnologiyalarning aksariyat qismi pedagogika fanida nazariy jihatdan to‘la asoslanmagan. Shuning uchun ham ular ta'lim samaradorligini oshirishga jiddiy ta'sir ko‘rsatmaydi. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchilar guruhi orasida pedagogik-psixologik jihatdan fikrlar mosligi, nuqtayi nazarlar birligi bo‘lishi zarur. O‘quvchi shaxsidan uzoqlashish uning o‘quv-biluv faoliyatini to‘g‘ri tashkil qila olmaslikka asos bo‘ladi.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonida o‘quvchi shaxsida ijobiy-psixologik o‘zgarishlar ro‘y beradi. O‘qituvchi o‘quv-biluv jarayoniga pedagogik rahbarlik qilish bilan bir qatorda uning natijalarini bashorat qila olishi ham muhim ahamiyatga ega.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim pedagogikasida asosiy masala o‘quvchining shaxsiy, ya'ni mustaqil fikrini rivojlantirishdan iborat. Fikrni o‘zaro uzatish yoki boshqa yerdan olib o‘zlashtirish mumkin emas. U mustaqil, individual faoliyat jarayonida tug‘ilishi kerak. Shaxsning tabiati uning o‘ziga xosligi, fikrning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatadi. O‘quv predmetini o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchining shaxsiy tajribasiga bog‘liq holda uning shaxsiy mustaqilligi rivojlanib boradi.
O‘quvchining shaxsiy rivojlanishi o‘qituvchi pedagogik faoliyatining mohiyatini o‘zgartirmoqda. Bunday sharoitda o‘qituvchining o‘quv-tarbiya jarayonidagi o‘rni, kasbiy ongi o‘zgarib, takomillashib borishi talab etilmoqda. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv o‘qituvchilar tayyorlash jarayonining mazmuni, mohiyati va texnologiyalarini tubdan o‘zgartirishni taqozo qilmoqda. Chunki shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim paradigmasiga o‘tish o‘quvchining mustaqil, individual fikriy taraqqiyotini ta'minlashga xizmat qiladi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etish o‘qituvchilardan yuksak kasbiy mahoratga ega bo‘lishni talab qiladi. Ular shaxs psixologiyasiga oid bilimlar, yangi texnologiyalar, hayotiy tajribalarni chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishlari lozim. Ular o‘quvchilar bilan bolalarning shaxsiy fikrlash doirasini hisobga olgan holda muloqot o‘rnata olishlari kerak.
Aksariyat o‘qituvchilar o‘zlarining pedagogik vazifalari o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishdan iborat ekanligini ta'kidlaydilar. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim paradigmasida pedagogik faoliyat ham tubdan o‘zgaradi. Shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv-biluv jarayonida o‘qituvchi o‘quvchiga subyekt darajasida qaragan holda uning o‘quv-biluv faoliyatini tashkillashtirishi kerak. O‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga taqdim qilingan bilim va tajribalar bolaning anglashi uchun qulay, ommaviy tarzda qabul qilingan, aniq bo‘lishi lozim. Bu jarayonda o‘quvchi hamda o‘qituvchi orasidagi ongli, do‘stona, qadriyatli munosabatlarga amal qilish lozim.
Shuning uchun ham shaxsga yo‘naltirilgan o‘quv-biluv jarayonida o‘quvchining bilish faoliyatni rivojlantirish bilan bir qatorda uning shaxsiy kamoloti ham ta'minlanadi. O‘qituvchining shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etish sohasidagi faoliyati o‘quv predmetini o‘qitish jarayonida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etuvchi o‘qituvchi yangi pedagogik fikrlar bilan qurollangan yuqori malakali mutaxassis sifatida namoyon bo‘lishi kerak. Bu borada shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishga safarbar qilingan barcha pedagogik jamoa a'zolari yangicha kasbiy mahorat bilan qurollangan bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayoni o‘qituvchining kasbiy-shaxsiy takomillashuvi uchun imkoniyat yaratadi. Uning pedagogic mahorati va tajribasi uzluksiz ortib boradi.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishda o‘qituvchining kasbiy rivojlanishi, yetukligi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchining pedagogik mahorati shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etish imkonini beradi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad o‘quvchini uzluksiz rivojlantirishdan iborat. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonida o‘quv maqsadiga erishish uchun birgalikda izlanishlar olib borishi kerak. Buning uchun o‘qituvchida kreativlik, o‘z-o‘zini tanqid qilish, mas'uliyatlilik, tolerantlik, qiziquvchanlik, empatiya kabi sifatlar barqarorlashgan bo‘lishi lozim. Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etish uchun o‘qituvchi yangicha pedagogic tafakkur egasi bo‘lishi kerak. Bu quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
- shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonida o‘qituvchining e'tibori o‘quvchi shaxsiga qaratilishi;
- o‘qituvchi o‘zini pedagogik jarayonning birinchi subyekti sifatida anglashi;
- pedagogik voqelikni chuqur his etishi va shu voqelik ichida harakat qila olishi;
- o‘quvchilar o‘zaro muloqotga tayyor bo‘lishi, ularning o‘ziga xosligini hisobga ola bilishi;
- turli pedagogik vaziyatlar, ularni yechish yo‘llarini bashorat qilishi;
- hamkasblarining ilg‘or tajribalarini o‘rganishi, umumlashtira olishi va o‘z faoliyatida qo‘llashi kabilar.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonida o‘quvchi ham o‘qituvchi ham o‘zini shu jarayonning subyekti sifatida namoyon qila olishi va faoliyat ko‘rsatishi muhimdir. O‘qituvchi har bir o‘quvchi betakror shaxs sifatida yondashishi va uning shaxsiy rivojlanishi, o‘quv materialini o‘zlashtrishiga muntazam yordam ko‘rsata olishi zarur. O‘qituvchi shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishi uchun yangi hamda muqobil pedagogik qarashlarni muntazam o‘zlashtirishi, o‘z faoliyatida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llashi talab etiladi.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim, birinchi navbatda, o‘quvchini shaxs sifatida shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. Uning asosiy maqsadi - o‘quvchini har tomonlama barkamol shaxs sifatida rivojlantirishdan iborat. Bunda asosiy o‘rinni o‘quvchilarning intellektual quvvatlarini oshirish maqsadlari egallaydi. Mazkur jarayonning asosini o‘quvchining bilish faoliyati tashkil qiladi. Ushbu nazariya bilan bog‘liq tarzda o‘quvchi faoliyatining qurilishi uni bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltiruvchi zanjir hisoblanadi. Bu zanjir tarkibini o‘quvchining ehtiyojlari, mayllari, maqsadlari, faoliyat ko‘rsatish sharoitlari, topshiriqlarni bajarish imkoniyatlari hamda faoliyat natijasi tashkil qiladi. Biroq ushbu zanjir tarkibida faoliyat mazmuni ifodalanmagan. Uning mazmunini o‘quvchining bilish faoliyati usullari tashkil qiladi.
Hali Oliy ta'lim amaliyotida barcha o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonini qamrab olmagan shaxsga yo‘naltirilgan ta'limning muayyan metodikasi va texnologiyalari ham to‘liq ishlab chiqilmagan. Shuning uchun ham o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlari natijasida shaxsga yo‘naltirilgan ta'limning samaradorligi o‘z ifodasini topmayapti. Didaktik nuqtayi nazardan ham shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyalari bugungi kunga qadar to‘liq tahlil etilmagan.
Bugungi kunga kelib, har bir o‘quv predmeti mazmunidan shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim texnologiyalari keng o‘rin olishi zarur. Bunday texnologiyalarning bugungi kunga qadar ishlab chiqilmaganligining asosiy sababi, o‘quv materiali tarkibini pedagogic texnologiyalarga o‘tkazish mexanizmlarining mavjud emasligi hamda o‘quvchilar o‘quv faoliyatining algoritmlashtirilmaganligidadir. Shuning uchun ham shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim tamoyili barcha didaktik tamoyillar bilan uyg‘un tarzda ta'lim jarayoniga tatbiq etilishi kerak. Shundagina uning tarkibida shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim mazmunini ifodalovchi didaktik elementlar o‘z aksini topadi.
Modernizatsiyalashgan ta'lim jarayonida o‘quvchilar o‘quv faoliyati natijalarini baholash orqali quyidagi vazifalarni bajarishlari nazarda tutiladi:

• 
  o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajalari, o‘quv faoliyati natijalarini joriy, oraliq va bosqichli nazorat orqali tekshirish va aniqlash;
  
• 
  o‘quvchilarning ta'limga tayyorgarlik darajalarini sertifikatlash, ularning o‘quv faoliyati natijalarini davlat ta'lim standartlariga mosligini tasdiqlash;
  
• 
  o‘quvchilarni o‘qitish va o‘rgatish, ushbu funksiya faqat o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarni belgilab bermasdan, uning bilimlari oldingi darajaga nisbatan kengayganligini ko‘rsatadi;
  
• 
  o‘quvchilarni tarbiyalash, ularda o‘z-o‘zlariga baho berish ko‘nikmalari va o‘quv faoliyati natijalariga javobgarlik hissini tarkib toptirish;
  
• 
  o‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini rag‘batlantirish, ularning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, o‘quv-biluv jarayonida rivojlantirish imkoniyatini ta'minlash. Baholash natijasida o‘quvchi aqliy faoliyatining sur'ati jadallashishi va sekinlashishini kuzatish;
  
• 
  o‘quv jarayoni va o‘quvchilar faoliyati natijalarini tashxislash va unga tuzatishlar kiritish, bunda o‘qitish jarayonida o‘quvchining o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalari darajalari uzluksiz o‘lchab borilib, DTS talablaridan chetlashish holatlari vujudga kelganda, ularni bartaraf etish nazarda tutiladi;
  
• 
  o‘qituvchining pedagogik faoliyati samaradorligini aniqlash, buning natijasida o‘qituvchi o‘z faoliyatini takomillashtirib, unga tuzatishlar kiritish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
  

Shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim bu tabiiy tizim hisoblanib, o‘quvchining noyob shaxsiy rivojlanishi, uning o‘ziga hos qobiliyatlarini va psixologik yo‘nalishlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi.
Bunda o‘quvchini ta'lim tizimiga moslashtirmay, balki o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlanishi uchun imkon beriladi, uning o‘z-o‘zini rivojlantirish, mustaqil o‘qish, o‘zligini namoyon etish, faollashtirish xususiyatlari asosida anglash, mushohada qilish, o‘z amaliy faoliyatida sinab ko‘rish, yangi g‘oya va fikrlarni bildirish, mavjud muammolar yechimining samarali yo‘llarini qidirish uchun erkinlik berish, o‘quvchining ijodiy, tanqidiy tafakkurini rivojlantirish uchun sharoit yaratiladi. Har qanday o‘quvchi o‘ziga xos takrorlanmas tabiati, xarakter xususiyatini faollashtirishga, namoyish qilishga intiladi. Ta'lim sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan istiqbolli dasturlarning yaratilishi va amalda tatbiq etilishi natijasida ta'lim jarayoni ko‘proq o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilmoqda. Bu esa, mustaqil fikrlovchi, ijodkor, milliy g‘oyalarga sodiq va yuksak kasb mahoratiga ega bo‘lgan fuqaroni shakllantirish sohasidagi pedagogik intilishlarning asosini tashkil etadi. Buning uchun o‘quv-tarbiya jarayoni sifatini takomillashtirish va kafolatlangan natijaga erishishni ta'minlash lozim.
Kasbiy motiv va motivasiya muammosi xorij psixologlari tomonidan keng doirada tadqiq qilingan. Jumladan, kasbiy motivlar borasida YE.A.Klimov, V.A.Kruteskiy, A.N.Vasilkova, E.Disi, V.Vrum, M.V.Dmitriy va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Shaxsning ish faoliyati bilan bog‘liq motivasiyalarni 3 guruhga ajratish mumkin:
birinchisi - mehnat faoliyati motivlari:
ikkinchisi - kasb tanlash motivlari: uchinchisi-ish joyini tanlash motivlari.
Aniq faoliyat esa barchasini jamlangan holda izohlanadi, ya‘ni, bunda mehnat faoliyati motivlari, kasb tanlash motivlarining shakllanishi, shuningdek, qolgan ikkita motiv orqali esa ish joyini tanlash motivlari ham yuzaga keladi. Mehnat faoliyati motivlari xilma-xil bo‘lib, ular o‘ziga xos omillar bilan belgilanadi.
Birinchi guruh omillariga jamoaviy xarakterning uyg‘onishi bilan bog‘liqlari kiritilib, bunda jamoaga foyda tegishini anglash, boshqa insonlarga yordam berish istagi, mehnat faoliyatida ijtimoiy ustanovkaning zarurligi va boshqalarga nisbatan tobelikni hohlamaslik kabi motivlar hisoblanadi.
Ikkinchi guruh omillari o‘zi va oilasi uchun moddiy mablag‘ning orttirilishi, moddiy va ma'naviy ehtiyojlarning qondirilishi uchun pul ishlab topish motivlaridir. Uchinchi guruhga o‘zini o‘zi faollashtirish, rivojlantirish, o‘zini namoyon qilish ehtiyojlarining qondirilishi va boshqalar kiradi. Ma‘lumki, insonlar tabiatdan biror-bir faoliyat bilan shug‘ullanmasdan turolmaydilar. Inson nafaqat iste‘molchi balki yaratuvchi bo‘lib, yaratish jarayonida u ijoddan ilhom oladi. Bu guruhga mansub motiv jamiyat tomonidan ehtiyojlarning qondirilishi va boshqalarning hurmatini qozonish bilan bog‘liq.
Oliy ta'lim o‘quvchilarining mehnat tarbiyasi ham shu motiv bilan bog‘liq ravishda shakllantiriladi. Mehnat faoliyatining umumiy motivlari yuqorida aytib o‘tilganidek, aniq kasblar doirasida amalga oshadi.
Kasb tanlash anchagina qiyin va motivasion jarayondir. Axir shaxsning to‘g‘ri kasb tanlashi ko‘pincha insonning hayotdan qoniqishga ham sabab bo‘ladi.
Insonning qaysi faoliyatini tanlashi ko‘proq tashqi omillar haqidagi qarorning qabul qilinishi jarayoni haqida to‘xtalishi muhimdir. Bu asosan tashqi holat baholariga, o‘zining imkoniyat va qobiliyatlariga, kasb tanlashdagi qiziqish va moyilliklariga bog‘liqdir. Tashqi holatini baholash, ijobiy ta‘sir ko‘rsatadigan omillar, o‘zida ishlab topiladigan pul miqdori, imtiyoz, taklif etilayotgan korxona, muassasaning yashash joyiga yaqin bo‘lishi, transpot aloqalarining qulayligi, ish joyi estetikasi va ishlab chiqarishning zararli tomonlari, jamoadagi psixologik iqlim, maqtov va tartibga chaqirish kabilarni qamrab oladi. O‘z imkoniyatlarini baholash sog‘lomligi, ishga yaroqliligi, kasbi bo‘yicha muhim sifatlarga egaligi, bilim darajasi, stresslarsiz ishga moyilligi, yuqori shovqinli ishda talab etilgan temp va xotirjam ritm bilan ishlay olish imkoniyati kabilarni o‘z ichiga oladi. Qiziqishlarga mos ravishda tanlangan ish joyini baholash, ayni vaqtda ishlayotgan muassasasi, korxonadagi imkoniyat to‘siqlari, ishni boshqarish, kasbiy o‘sish, tashabbusning paydo bo‘lishi muhim ahamiyatga ega.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   O‘qituvchining motivasion tayyorgarligi tushunchasiga izoh bering. 2.Innovasion faoliyatga tayyorgarlik motivlarining o‘rni qanday?
   

3.Ichki o‘z-o‘zini yo‘naltirish. Kasbiy motivlarni sanab o‘ting.

5. 
   MAVZU: KREATIVLIK O'QITUVCHI INNOVATSION
   FAOLIYATINING MUHIM XUSUSIYATI SIFATIDA
   

1. Kreativlik tushunchasi.

2. 
   Kreativlikni rivojlantirish omillari va mezonlari.
   
3. 
   Intellektual faollik darajalari.
   
4. 
   Novatorlik tipologiyasi.
   
5. 
   O‘qituvchining kreativligini rivojlantirish mexanizmlari.
   

“Kreativlik” va “pedagogik kreativlik” tushunchalarining mohiyati. Zamonaviy pedagogikada “kreativ pedagogika” tushunchasi qo‘llanila boshlaganiga hali u qadar ko‘p vaqt bo‘lmadi. Biroq, o‘qitish jarayoniga innovasion hamda ijodkorlik yondashuvlarini qaror toptirishga bo‘lgan ehtiyoj “Kreativ pedagogika”ning pedagogik turkum fanlar orasida mustaqil predmet sifatida shakllanishini ta'minladi. Ushbu predmet asoslarini pedagogika tarixi, umumiy va kasbiy pedagogika hamda psixologiya, xususiy fanlarni o‘qitish metodikasi, ta'lim texnologiyasi va kasbiy etika kabi fanlarning metodologik g‘oyalari tashkil etadi. “Kreativ pedagogika” fanining umumiy asoslari mutaxassis, shu jumladan, bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy kamol topishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratishga xizmat qiladi.
Shaxsning mutaxassis sifatida kasbiy kamol topishi, rivojlanishi o‘z mohiyatiga ko‘ra jarayon tarzda namoyon bo‘ladi. Kasbiy etuklik inson ontogenezining muhim davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish g‘oyalarining qaror topishi (14-17 yosh)dan boshlanib, kasbiy faoliyatning yakunlanishi (55-60 yosh)gacha bo‘lgan jarayonda kechadi. Ijodkor shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uning ichki va tashqi olami o‘zgarishining o‘zaro mos kelishi, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogengizi - tug‘ilishidan boshlab to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan faoliyat mazmuniga bog‘liq.
Ma'lumki, kasbiy tajriba bilim, ko‘nikma va malakalarningintegrasiyasi sifatida aks etadi. Biroq, kasbiy-ijoiy faoliyat ko‘nikmalarining o‘zlashtirilishi nafaqat amaliy ko‘nikma va malakalarning integrasiyasi, mutaxassis sifatida faoliyatni samarali tashkil etish usul va vositalarini ishlab chiqishni emas, shu bilan birga kasbiy ijodkorlik metodologiyasidan xabardor bo‘lish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish va kreativ xarakterga ega shaxsiy sifatlarining etarli darajada o‘zlashtirilishi talab etadi.
Ijodkor shaxsning shakllanishini shaxsning o‘zaro mos tarzda bajarilgan ijodiy faoliyat va ijodiy mahsulotlarni yaratish borasidagi rivojlanishi sifatida belgilash mumkin. Ushbu jarayonning sur'ati va qamrovi biologik va ijtimoiy omillar, shaxsning faolligi va kreativ sifatlari, shuningdek, mavjud shart-sharoit, hayotiy muhim va kasbiy shartlangan hodisalarga bog‘liq. Zamonaviy sharoitda pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishi taqozo etadi. So‘nggi yillarda etakchi xorijiy mamlakatlarning ta'lim tizimida talaba va talabalarda kreativlik sifatlarini shakllantirish masalasiga alohida, jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Buni Bronson, Merriyman (2010 y.), Ken Robinson (2007 y.), Fisher, Frey (2008 y.), Begetto, Kaufman (2013 y.), Ali (2011 y.), Treffinger (2008 y.) va boshqalar tomonidan olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar, ularning natijalarini ko‘rish mumkin.
Ta'lim tizimini boshqarish organlari har yili ta'lim muassasalarida yuqori samaradorlikka erishishga e'tibor qaratadi. Ana shu maqsadda o‘quv dasturini ishlab chiqiladi, yangi o‘quv darsliklariyaratiladi. Bu esa ham talabalar, ham o‘qituvchilarni kasbiy o‘sishlariga yordam beradi. Olib boriladigan amaliy harakatlar talabalarda yutuqlarga erishish, olg‘a intilishga bo‘lgan ehtiyojni muayyan darajada yuzaga keltiradi, ularning o‘quv-bilish qobiliyatlarini bir qadar rivojlantirishga yordam beradi. Biroq, o‘quv yilining oxirida kelib oliy ta'lim muassasalarida talabalarning fanlarni o‘zlashtirishlarida yuqori darajadagi ijobiy natijalar kuzatilmayapti. Ko‘plab talabalarning ta'lim olishga nisbatan qiziqishi yo‘qolgan. Buning natijasida o‘qituvchilar ham avvalgidek zavqu-shavq bilan kasbiy faoliyatni tashkil etishni o‘ylashmayapti. Ta'lim tizimini boshqaruvchi organlar ta'lim olishga nisbatan xohish-istagi bo‘lmagan talabalar, bu kabi ta'lim oluvchilarni o‘qitishni istamayotgan o‘qituvchilar faoliyatini o‘zgartirish borasida yangidan-yangi chora- tadbirlar belgilansa-da, ahvol o‘zgarishsiz qolmoqda.
Buning sababi nimada? Balki darslarning avvaldan o‘ylab, rejalashtirilib qo‘yilishi talabalar uchun qiziq bo‘lmayotgandir, balki ta'lim mazmunining muayyan qolipga solinganligi talabalar uchun hech qanday stimul bermayotgandir, rag‘bat bildirmayotgandir. O‘quv mashg‘ulotlarining avvaldan rejalashtirilishidan voz kechish, talabalarda tanqidiy, kreativ tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish, ularni ijodiy fikrlash, yangi g‘oyalarni o‘ylab topishga majbur qilish ta'lim olishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirish, ularni yutuqlarga erishishga rag‘batlantirishda asosiy omil bo‘lar. O‘quv mashg‘ulotlarida etishmayotgan komil - kreativlik sanaladi .
Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish jarayonining umumiy mohiyatini to‘laqonli anglash uchun dastlab “kreativlik” tushunchasining ma'noni tushunib olish talab etiladi. Ken Robinsonning fikriga ko‘ra, “kreativlik - o‘z qiymatiga ega original g‘oyalar majmui” (Azzam, 2009 y.) sanaladi. Gardner esa o‘z tadqiqotlarida tushunchani shunday izohlaydi: “kreativlik - shaxs tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakat bo‘lib, u o‘zida muayyan yangilikni aks ettirishi va ma'lum amaliy qiymatga ega bo‘lishi lozim”. Emebayl (1989 y.)ning yondashuvi nuqtai nazaridan ifodalansa, kreativlik “muayyan soha bo‘yicha o‘zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori darajada noodatiy ko‘nikmalarga ham ega bo‘lish” demakdir. Ko‘plab tadqiqotlarda intellekt va kreativlik o‘rtasidagi aloqadorlik xususida turlicha qarashlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar ular o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q ekanligini uqtirsalar, ikkinchi guruh vakillari kretivlik va intellekt darajasi bir-biriga bog‘liq ekanligini ta'kidlaydilar (Kim, 2005 y.).
“Kreativlik” tushunchasi o‘zida madaniy xilma-xillikni aks ettiradi. G‘arb kishilari uchun kreativlik, umuman olganda, yangilik Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014 sanaladi. Ular kreativlik negizida noan'anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil- mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik mavjud bo‘lishiga e'tiborni qaratadilar (Myordok, Ganim, 1993 y.; Shternberg, 1985 y.). Sharqliklar esa, aksincha, kreativlikni ezgulikning qayta tug‘ilish jarayoni, deb tushunadilar (Xui, Sternberg, 2002 y.; Rudovich, Xui, 1997 y.; Rudovich, Yue, 2000 y.). Garchi g‘arblik va sharqliklarning kreativlik borasidagi qarashlari turlicha bo‘lsa-da, biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur sifat va unga egalikni yuqori baholaydilar (Kaufman, Lan, 2012 y.). Patti Drapeau nuqtai nazariga ko‘ra kreativ fikrlash, eng avvalo, muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi. Har tomonlama fikrlash talabalardan o‘quv topshirig‘i, masalasi va vazifalarini bajarishda ko‘plab g‘oyalarga tayanishni talab etadi. Bundan farqli ravishda bir tomonlama fikrlash esa birgina to‘g‘ri g‘oyaga asoslanishni ifodalaydi. Mushohada yuritishda masala yuzasidan bir va o‘p tomonlama fikrlashdan birini inkor etib bo‘lmaydi. Binobarin, bir va har tomonlama fikrlash kreativlikni shakllantirishda birdek ahamiyat kasb etadi. Ya'ni, topshiriqni bajarish, masalani echishda talaba echimning bir necha variantini izlaydi (ko‘p tomonlama fikrlash), keyin esa eng maqbul natijani kafolatlovchi birgina to‘g‘ri echimda to‘xtaladi (bir tomonlama fikrlash).
Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda “kreativlik” tushunchasini quyidagicha sharhlash mumkin: