Изоҳли луғатларда идиомаларнинг берилиши гулчеҳра Холмуродовна бегматова

қилиб келинган. “Қ. Ўзбекистон”, 1959, №176. (ЎТИЛ, 55-с.); Арқонни узун 
ташлаб қўймоқ бировнинг ноўрин, ножўя хатти-ҳаракатларига “ўзи 
тушуниб қолар” деган мулоҳаза билан маълум вақт йўл қўйиб бермоқ. 
(ЎТИЛ, 56-с.); Арқонини устига ташлаб юбормоқ сафдан чиқармоқ, ҳайдаб 
юбормоқ. Ячейка унинг арқонини устига ташлаб юборган. А.Қаҳҳор, 
Сароб. (ЎТИЛ, 56-с.); Пучуқ обдаста ўзига алоқаси йўқ ёки ақли 
етмайдиган гап-сўзга, ишга аралашадиган кишига қарата, уни камситиб, 
танбеҳ юзасидан айтиладиган ибора (ЎТИЛ, 517-с.); Пичоғи мой устида 
(ЎТИЛ, 590-с.); Совунига кир ювмабсиз уни ҳали яхши билиб олмабсиз, 
синамабсиз, унга ҳали ишингиз тушмабди. Менинг совунимга кир ювмабсиз! 
Шошмай туринг, кўзингизни мошдай очиб қўйганимда биласиз! 
М.Исмоилий. Фарғона тонг отгунча (ЎТИЛ, 62-с.); Сопини ўзидан чиқармоқ 
ёнидан сарф қилмай, бошқалар ҳисобига иш битирмоқ (ЎТИЛ, 71-с.); 
Олдига похол солмоқ қуруқ гап, ваъдалар билан алдамоқ, лақиллатмоқ, 
кишини аҳмоқ қилмоқ (ЎТИЛ, 600-с.) ва ҳ. 

---

Таъкидлаб ўтиш керакки, ижтимоий локал компонентли барқарор 
бирикма фразеологик маъносидаги образлилик ва баҳо муносабати қолган 
мавзуий гуруҳларга мансуб идиомаларнинг семантик табиатига ҳам тенг 
тааллуқли бўлиши мумкин. Масалан, зооморф локал компонентли илоннинг 
ёғини ялаган, қўй оғзидан чўп олмаган, фитоморф локал компонентли бир 
қоп ёнғоқ сингари идиоматик структуралар семантик таркибида локал 
компонентнинг ифода кўламидаги тасвирий семалар ўрни ёрқин бўртиб 
туради, ҳолбуки, ижтимоий локал компонентли идиоматик бирликларда 
локал компонент ифодалаган образ бир қадар сўндирилган, натижада 
қурилманинг асосий маъноси бирикма компонентлари ифодалаган образни 
эмас, том маънодаги идиоматик маънони ифодалашга хизмат қилганини 
кузатамиз (Масалан, аммамнинг бузоғи).
Идиомаларнинг изоҳли луғатларда берилишига алоқадор даврий 
белгилар борасида рус тилшунослигидаги ҳолатга тўхталишни ўринли, деб 
билдик. Идиоматик барқарор бирикмаларнинг рус тили изоҳли луғатларида 
берилишида ҳам юқоридаги тенденцияни кузатиш мумкин. Масалан, 
В.В.Розанова таҳрири остида тузилган “Краткий толковый словарь русского 
языка”да ЎТИЛнинг икки таҳририда учраган ҳолатга дуч келиш мумкин. 
Яъни фразеологик бирликлар, турғун бирикмалар алоҳида ажратилмаган 
бўлиб, бошқа изоҳ талаб қилинадиган бирликлардан баъзи ҳоллардагина ◊ 
белги билан фарқланган ва бу барча луғатларнинг фойдаланиш 
кўрсатмаларида берилган. Мисол учун, В.В.Розанова таҳрири остида 
тузилган луғатда “◊ В духе (или не в духе) в хорошем (или в плохом) 
настроении. Он был не в духе” [1;54] мисоли (бу идиома) берилган бўлса, шу 
луғатда “◊ В первую очередь – раньше всего другого (всех других), прежде 
всего” [1;125] тарзида берилган, аммо бир афзаллик томони, очередь 
(навбат)нинг уч – инглиз, немис ва испан тилидаги варианти ҳам 
келтирилган. Бундан ташқари, рус тилидаги турғун бирикмалар 
изоҳларининг берилишида энг мукаммал ҳисобланган Д.В.Дмитриев 
муҳаррирлигидаги “Толковый словарь русского языка” (2003) луғатини 

---

қайд этиш ўринли бўларди. Чунки унинг анъанавий лексикографик, 
фундаментал академик йўналиш билан бир қаторда компьютер 
технологиялари ютуқларини ўзида мужассамлаштиргани унинг бошқа 
муқобили йўқлигини исботласа, фойдаланиш учун бир қатор афзалликларга 
эгалиги уни бошқа шу турдаги луғатлардан ажратиб туради. Шунингдек, 
Г.И.Кустованинг “Словарь русской идиоматики” луғатини ҳам эслаб ўтиш 
жоиз. Бу луғатда муаллиф илм-фан ва техника ютуқларидан унумли 
фойдаланган, рус тили Миллий корпуси асосида ишлаб чиқилган 
лексикографик манба ҳисобланади. Изланишларимиз натижасида жаҳон 
тиллари изоҳли луғатларининг барчасида ҳам идиомалар ажратиб 
берилмаганлиги, баъзан фразеологизмларнинг бошқа турлари қаторида 
учратдик. 
Ю.А.Ларионованинг “Фразеологический словарь современного 
русского языка” луғатида ҳам фразеологик бирликлар қатори идиомалар 
берилишига қарамай, улар алоҳида ажратилмаган. Мисол учун, “а́вгиевы 
коню́шни; чи́стить (очи́стить) авгиевы коню́шни (ед. ч. не употр.). Книжн. 
Сильно загрязненное, захламленное помещение. Вообще беспорядок в 
каких-либо делах. Выражение восходит к древнегреческой мифологии. 
Очистка Авгиевых конюшен – один из двенадцати подвигов Геракла” [2;8].
Аммо инглиз тилидаги изоҳли луғатларда бу ҳолат нисбатан 
мукаммалроқ тарзда амалга оширилган. Cambridge International Dictionary of 
Idioms ( CIDI, 2002), Oxford Dictionary of Idoms ( ODI, 2004) луғатларида 
идиомалар алоҳида изоҳлар ва иллюстратив мисоллар билан берилган. 
Бундан ташқари, А.Л.Юсуповнинг икки тилли “Ўзбекча-инглизча 
идиомалар луғати” [6] мисолида маълумотларни таҳлил қилсак, бу луғатда 
ҳам юқоридаги инглиз тили луғатларидаги каби далилларнинг мисоллар 
билан тартибланганини кўрамиз.
Демак, юқоридаги луғатлар таҳлилидан шундай хулосага келиш 
мумкин: 

---

 идиомалар ўзбек тилидаги барча изоҳли луғатларда мавжуд, аммо бу 
луғатларда улар идиома сифатида эмас, балки фразеологик бирлик, ибора 
сифатида келтирилган. 
Идиомаларнинг рус тилидаги изоҳли луғатларда берилиши нисбатан 
мукаммал кўриниш ва афзалликларга эга, компьютер технологияларидан 
қисман бўлса-да фойдаланиш мавжуд бўлиб, баъзи луғатлар рус тили 
корпуси таркибига киритилган. Бу эса тезкор қидирувда маълумотларни 
топиш 
самарадорлигини 
таъминлаш 
имконининг 
мавжудлигини 
исботлайди. 
Идиомаларнинг инглиз тили (American English, British English, 
Australian English) луғатларида берилиши жуда мукаммал бўлиб, баъзи 
луғатларнинг мобил илова шаклидаги версияларида идиомаларнинг аудио 
шаклидаги талқини, расмли, анимацион форматли вариантлари ҳам 
мавжудлиги бу борада инглиз тили идиомалар луғатларининг анча 
такомилга етганлигини тасдиқлайди. Ўзбек тилининг тараққиётини 
таъминлайдиган асосий ишлардан бири барча луғатларни электрон шаклга 
ўтказиш ёки корпус базасига киритиш бугунги куннинг долзарб 
масалаларидан бири ҳисобланади ва даврлар ўтиши билан иллюстратив 
мисоллар эскиришининг олди олинади. Негаки, корпус – табиийки, доимий 
такомиллашиб, маълумотлари янгиланиб турувчи ўзига хос маълумотлар 
базаси ҳисобланади. Бинобарин, лексикографик маълумотларнинг 
мукаммаллашуви тадқиқотчи ва мутахассислар вақтларининг тежалиши, 
керакли бўлган маълумотни қидириб топиш тезлигининг ошиши, қисқа 
муддат ичида кўплаб бирликларнинг таҳлилини сифатли амалга ошириш 
имконини яратади.