|
ДОН ВА ДОН МАҲСУЛОТЛАРИ НАМЛИГИНИ ЎЛЧАШ ТАҲЛИЛИ
ВА СИФАТ ЭКСПЕРТИЗАСИ
Эгамбердиева Гулчеҳрахон Эргашали қизи, Абдуллаев Авазбек
Рўзимаҳаммад ўғли, Бузурукова Шалолахон Уткиржон қизи
ФарПИ талабалари
Аҳолини йил давомида сифатли дон ва дон маҳсулотлари билан
таъминлаш муҳим саналади. Бу эса донни сақлаш ва қайта ишлаш
корхоналари олдига катта вазифаларни юклайди. Шу сабабли ишлаб
чиқариш жараёнларини оқилона ташкил этиш ва оптимал бошқариш учун
хом-ашё ва текширилаётган объект хусусиятларини билиш керак. Ушбу
соҳадаги илмий тушунчаларга кўра дон ва уни қайта ишлаш, ҳамда дондан
олинадиган маҳсулотлар учун донни қайта ишлашда асосий хом-ашё
сифатида сифат кўрсаткичларини баҳолашда қуйидаги қоидаларга амал
қилиш зарур:
- дон органик бирикмалардан таркиб топган мураккаб бир икмаларга
эга, яъни эндосперм, муртак, қобиқ;
- дон – анизотропик бирикма, турли тузилишга эга ва анотомик
қисмлари бир қанча кимёвий таркибли ва улар бир -биридан сезиларли
фарқланади;
- дон – анатомик қисмлари полимерлардан (оқсиллар, углеводлар ва
липидлар) ташкил топган бирикма;
- дон – биологик фаол таркибга ва тизимга эга тирик организм, дон
таркибида юз берадиган жараёнлар назорат қилинувчи таъсирга эгадир.
Дон массасининг ҳар хил таркибий қисмлардан ташкил топганлиги уни
сақлаш ва қайта ишлаш вақтида хисобга олиш керак бўлган ўзига хос
хусусиятларга эга. Барча турдаги донли экинлар массаси хусусиятлари икки
гуруҳга бўлинади: физиологик ва жисмоний [1].
Физиологик жараёнлар. Бу қўйдагилар: доннинг нафас олиши, йиғиб
олингандан кейинги униб чиқиши ва етилиши. Дон ва дон маҳсулотларини
сақлаганда биокимёвий, физикавий, микробиологик жараёнлар рўй беради ва
улар доннинг истеъмол хусусиятларини ўзгартиради. Кўпинча бўлар бир-
бири билан боғлиқ жараёнлар ҳисобланади.
Дон ва дон маҳсулотларини элеваторларда сақлашда замонавий
инновацион ўлчаш тизимларидан фойдаланиш юқори самара беради. Сифати
паст бўлган донларнинг ҳам нафас олиш интенсивлиги жуда баланд бўлади.
Шу сабабли ҳам бундай донларни сақлаш жуда қийин кечади. Демак
юқорида келтирилган маълумотларга кўра донни сақлаш давомида унинг
намлиги ва ҳароратини мунтазам назорат қилиб бориш зарур. [2,3].
Дон намлигини фойдаланишимиз мумкин бўлган ўлчаш воситаларидан
бири – сиғим электродли намлик ўлчаш асбоби. Сиғим электродли намликни
ўлчаш ўзгарткичининг энг муҳим метрологик характеристикаларидан бир и
бўлган ўлчаш хатолигини аниқлаш шу сиғимли ўзгарткич асосида ишлаб
183
чиқилган нам ўлчагич қурилмасининг ўлчаш хатолигини белгилаб беради.
Шунинг учун дон ва дон маҳсулотлари намлигини ўлчаш ўзгарткичининг
умумий хатолигини аниқлаш учун конструктив элементлари билан боғлиқ
бўлган, катталикни ўзгартириш занжирида, ўлчаш элементлари ва унинг
тизимида ҳосил бўладиган ўлчаш хатоликларини ҳисобга олиш зарурияти
келиб чиқади. Шунингдек сиғим электродли ўзгарткич умумий ўлчаш
хатолигини камайтиришда ўлчаш натижаларини қайта ишлашда математик
статистиканинг илғор усулларидан фойдаланиш муҳимлигини таъкидлаб
ўтиш жоизки, жумладан, нам ўлчагичнинг даражалаш характеристикасини
қуриш учун корреляцион анализ усулларини қўллаш билан сиғимли нам
ўлчагичнинг ўлчаш хатолигини 5-7 % га камайтириш мумкин.
Кўп ҳолларда сиғим электродли намликни ўлчаш ўзгарткичининг
ўлчаш хатолигини таҳлил қилишда р егрессия тенгламаси тўғри чизиғидан
хатоликнинг ўртача квадратик оғиши олинади, яъни
,
)
1
)(
(
2
−
= D
(1)
бунда
–
нисбий
корреляция;
2
1
−
=
к
–индетерминация
коэффициенти.
Шуни таъкидлаш керакки, ўлчаш натижаларини қайта ишлаш натижа-
сида олинган регрессия тенгламаси тақрибий характерга эга бўлиб, нам ўлча -
гич чиқиш катталигини материал намлигига боғланган функциясидан иборат.
Бу тақрибийликнинг асосий ўлчови – корреляцион боғланишдир, яъни
нисбий корреляция, чунончи, у қанча катта бўлса, иккита тасодифий
катталиклар орасидаги боғланиш шунча жипс бўлади[4].
Агар нисбий корреляция бирга тенг бўлса, иккита бир бирига
боғланган катталиклар орасида ҳақиқий функционал боғланиш мавжуд
бўлади. Шунга асосан регрессия тенгламаси чизиғидан ўртача квадратик
оғиш материал намлигини ўлчаш хатолигини ҳақиқий қийматини
характерлаб бера олмайди[5].
Ўлчашларнинг ўртача квадратик хатолиги ва регрессия тенгламаси
чизиғининг ҳақиқий қийматидан оғишининг квадратик хатолигини аниқлаш
учун ўлчашлар сонини 15 дан 30 гача олиш етарли бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Бобоев Г.Г., Тураев Ш.А. Анализ методов и приборов контроля
влажности зерна в потоке и технологических процессах, //«Агроилм
журнали», 6-илова, 2015 йил, 25-26 бет.
2. Исматуллаев П.Р., Носиров Т.З., Жабборов Х.Ш. Расчет емкости
конусного преобразователя влагомера зерна и зернопродуктов. // Журнал
"Приборы" Международное научно-техническое общество приборостро-
ителей и метрологов. – Россия. 2019. №4. С. 11-16.
3. Ismatullayev P.R., Nasirov T.Z., Jabborov X.Sh., EraliyevaYu.M.
Displacements schemes for obtaining the frequency dependence on the cotton
seeds moisture. // International Journal of Engineering and Advanced Technology
(IJEAT) ISSN: 2249 – 8958, Volume-9 Issue-5, June 2020, pp 323-327.
4. Рахманов А.Т. Анализ погрешности зондовых многофункциональ-
184
ных преобразователей параметров дисперсных сред. //Узбекский физический
журнал.-2009.-№2.-С.153-156.
5. Тургунбаев А., Бобоев Г.Г. Исследование погрешности волноводных
преобразователей,
обусловленных
неточностью
изготовления
геометрических размеров элементов // Вестник ТашГТУ, ISSN 1684-789X. –
Ташкент, 2010. – № 4. – С. 176-178.
Do'stlaringiz bilan baham: |
