Изланувчилар online илмий-амалий

 
 
QUYOSH ELEKTR STANTSIYALARI 
1
Topvoldiyev Nodirbek Abdulhamid o‘g‘li, 
2
Mirzayev Sardorbek Zafarbek o‘g‘li 
1
Andijon mashinasozlik instituti magistranti,
2
Farg`ona politexnika instituti 
magistranti, 
 
Annotatsiya: Quyosh elektrstantsiyasi - quyosh nurlanishini elektr 
energiyasiga fotoelektrik usulda aylantirishga xizmat qiluvchi qurilma. Quyoshdan 
energiyasidan elektr energiyasini ishlab chiqarishga bo ‘lgan qiziqish dunyo 
bo‘ylab to bora ortib bormoqda. Hozirgi kunda olimlarning asosiy vazifasi - 
mavjud texnologiyalarni samaradorligini oshirishga qaratilgan. 
Kalit so‘zlar: elektr stantsiyalari (QES), QES minorasi turi, QES plastinka 
turi, Fotoelektrik batareyalardan foydalangan holda QES, Birlashtirilgan QES,
Aerostatik quyosh elektr stantsiyalari, Geliostat. 
Quyosh elektr stantsiyalari turlari. 
Quyosh elektrstantsiyalari quyosh nurlarini ikki xil usulda elektr energiyasiga 
aylantiradi: 
1. Fotoelektrik - fotoelektr generatori yordamida quyosh energiyasini 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr energiyasiga aylantiradi. 
2. Termodinamik - quyosh energiyasini issiqlikka, so‘ngra elektr 
energiyasiga aylantiradi; termodinamik quyosh elektr stantsiyalarining quvvati 
fotoelektrik stantsiyalarning quvvatidan yuqori. 
Barcha quyosh elektr stantsiyalari (QES) bir nechta turlarga bo‘linadi: 
- QES minorasi turi 
- QES plastinka turi 
- Fotoelektrik batareyalardan foydalangan holda QES 
- QES parabolik kontsentratorlardan foydalangan holda 
- Birlashtirilgan QES 
- Aerostatik quyosh elektr stantsiyalari 
QES minora turi. 
Ushbu turdagi elektr stantsiyalari quyosh nurid an foydalangan holda suv 
bug‘ini ishlab chiqarish printsipiga asoslanadi. Stansiya markazida balandligi 18 
dan 24 metrgacha bo‘lgan minora mavjud (quvvati va boshqa parametrlariga qarab, 

---

141 
balandligi ko‘proq yoki kamroq bo‘lishi mumkin), uning tepasida suv idishi 
joylashgan. Bu idish termal radiatsiyani olish uchun qora rangga bo'yalgan bo ‘ladi. 
Shuningdek, ushbu minorada minora tashqarisida joylashgan turbogeneratorga 
bug‘ yetkazib beradigan nasoslar mavjud.
Geliostat - bir necha kvadrat metr maydonga ega, tayanchga o ‘rnatilgan va 
umumiy joylashishni aniqlash tizimiga ulangan oyna. Ya’ni, quyoshning holatiga 
qarab, oyna fazodagi yo‘nalishini o‘zgartiradi. Asosiy va ko‘p vaqt talab qiladigan 
vazifa bu - stansiyaning barcha nometalllarini joylashtirishdir, sh unda ularda aks 
etgan nurlar istalgan vaqtda suv idishiga tushadi. 
a) b) 
1-rasm. a) Quyosh elektr stansiyasi minora turi. b) Quyosh elektrstansiyasi 
plastinka turi. 
Quyoshli musaffo ob-havoda, idishdagi harorat 700 darajaga yetishi 
mumkin. Bunday harorat parametrlari aksariyat an ’anaviy issiqlik elektr 
stantsiyalarida qo‘llaniladi, shuning uchun energiya ishlab chiqarish uchun standart 
turbinalar ishlatiladi. Aslida, ushbu turdagi stantsiyalarda nisbatan yuqori 
samaradorlik FIK (taxminan 20%) va yuqori quvvatni olish mumkin. Minora 
quyosh elektr stansiyalarini cho‘lli va dalali hududlarga o ‘rnatish kerak bo ‘ladi. 
Minora quyosh elektr stantsiyalarining asosiy kamchiliklar i ularning tan narxi 
yuqoriligi va katta hudud egallashidir. 100 MVt quvvatga ega quyosh elektr 
stantsiyalarini joylashtirish uchun 200 gektar maydon talab qilinadi, 1000 MVt 
quvvatga ega atom elektr stantsiyalari uchun esa atigi 50 gektar. 
QES plastinka turi. 
Ushbu turdagi QES minora quyosh elektr stansiyasiga o ‘xshash elektr 
energiyasini ishlab chiqarish printsipidan foydalanadi, ammo stantsiyaning
konstruksiyasida farqlar mavjud. Stantsiya alohida modullardan iborat. Modul 
panjarali tirgakga mahkamlangan qabul qilgich va nur qaytargichli tayachdan 
tashkil topgan. Qabul qilgich nur qaytargichdan malum masofada joylashgan 
bo‘lib unda quyosh nurlari jamlanadi. Nur qaytargich tarelka ko ‘rinishidagi 
oynadan tashkil topgan. Ko‘zgularning diametri 2 m ga, ularning soni esa bir necha 
o‘nlab oynalarga yetadi (modul kuchiga bog‘liq). Bunday stantsiyalar bitta 
moduldan iborat bo‘lishi mumkin (mustaqil) yoki bir necha o‘nlab (tarmoq bilan 
parallel ravishda ishlaydi). Qabul qilgichdagi suyuqlik 1000° C ga qadar qiziydi va 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilgichga ulangan, dvigatel va generatordan iborat kichik 

---

142 
qurilma elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Qabul qilgich elektr 
energiyasini ishlab chiqaradigan kichik turbogeneratorga ulanadi. Kichik yozgi 
uyni, yozgi yashash joyini, yordamchi fermani, hatto bir nechta kichik uylarni 
avtonom elektr ta’minoti uchun bitta bunday modul kifoya qiladi. Ushbu turdagi 
elektr stantsiyalarini sanoat miqyosida ishlatish uchun yuzlab, minglab bunday 
modullar umumiy tarmoqqa kiritilgan bo‘lib, bu bizga sanoat korxonalarini, kichik 
shaharlarni elektr energiya bilan ta’minlash uchun yetarli quvvat olish imkonini 
beradi. 
Fotoelektrik batareyalardan foydalangan holda QES lar. 
Bu turdagi QESlari hozirgi paytda juda keng tarqalgan, chunki umumiy holda 
bu QESlar turli sig‘im va chiqish parametrlariga ega bo‘lgan ko‘plab alohida 
modullardan (fotoelementlar) iborat. Ushbu QES kichik va katta ob ’ektlarni 
(xususiy kottejlar, pansionatlar, motellar, sanoat binolari va boshqalar) energiya
bilan ta’minlash uchun keng qo‘llaniladi. Fotoelektrik batareyalari deyarli har 
qanday joyda, binoning tomi va tashqi qismiga, maxsus ajratilgan hududlarga 
o‘rnatilishi mumkin.
QES parabolik silindrlardan foydalangan holda 
Parabolik silindrlardan foydalangan holda QESlarning ishlash prinsipi 
sovutish moslamasini turbogeneratorda ishlatish uchun mos bo‘lgan parametrlarga 
qizdirishdir. Parabolik silindrlardan foydalangan holda QESlarning tuzilishi: 
uzunlikka aniqlik kiritish uchun katta parabol-silindrsimon oyna o‘rnatilgan va 
parabola markazida naycha o‘rnatilgan bo‘lib, naycha ichida sovutish suvi oqadi 
(ko‘pincha moy). Naycha bo‘ylab issiqlik tashuvchisi qiziydi va issiqlik 
almashtirgichlarda suvga issiqlik berib, u bug‘ hosil bo'ladi va turbogeneratorga
kiradi. 
a) b) 
2-rasm.a) Fotoelektrik batareyalardan foydalangan holda QES lar. b) 
Parabolik silindrlardan foydalangan holda QES.
Birlashtirilgan QES. 
Ko‘pincha turli xil QESlar qo‘shimcha ravishda issiq suv ishlab chiqarish 
uchun issiqlik almashinuvchilari bilan jihozlangan bo ‘lib, ular ham texnik 
ehtiyojlar uchun, ham issiq suv ta’minoti va isitish uchun ishlatiladi. Bu 
birlashtirilgan QESni bildiradi. Shu bilan bir qa torda konsentratorlarni va 
fotoelementlarning birlashtirilgan QES deb ham hisoblash mumkin. 

---

143 
Aerostatik QES. 
Aerostatik quyosh elektr stantsiyalari (QES) ikki xil bo‘ladi: 
1.Quyosh batareyalari sharning yuzasida joylashgan bo‘ladi 
Bunday holatda samaradorlik (FIK) quyosh panellarining samaradorligidan 
oshmaydi va u taxminan 15% ni tashkil qiladi (maksimal 40% ga erishish 
mumkin).
2.Ikkinchi turdagi konstruksiyada nur yig‘uvchi sifatida quyosh energiyasini 
to‘plashga xizmat qiladigan gaz bosimi ostida egilgan metallashtirilgan p lyonka 
qoplangan parabolikdan foydalaniladi. Uning 1kv m ni tan narxi quyosh 
batareyalari va boshqa nur qaytaruvchi yuzalar bilan solishtirganda kam. Aerostat 
20 km dan yuqori balandlikda joylashganda bulutli havoda ham soya tushib 
qolmaydi, havo oqimlarida tebranib shamol yuklamalarini yengadi. Yuqori qismi 
metallangan shaffof qatlamdan tayyorlangan, parobolaning o‘rta qismi yig‘uvchi 
metallashgan qatlamdan, fokusi esa yengil gaz vodorod orqali sovitiluvchi, issiqlik 
ta’sirida o‘zgaruvchi elementdan tashkil topgan, agar energiyani masofadan 
masalan, radio yoki mikroto‘lqin orqali uzatish tizimiga ega bo‘lsa suv yoki geliyni 
parchalab suvituvchi tizimdan foydalaniladi. Sharni joylashuv holatini quyoshga 
to‘g‘rilash qo‘shimcha suyuqlik haydash orqali amalga oshiriladi (vodorodli davr 
uchun suv), joylashuvni aniq qilish uchun esa – giroskopdan foydalaniladi. Zarur 
bo‘lganda bitta havo sharida bir nechta suzib yuruvchi sharsimon modular 
joylashishi mumkin. 
a) b) 
3-rasm. a) Birlashtirilgan QES. b) Aerostatik QES. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 
I. В.Г.Родинов. Энергетика проблемы настоящего и возможности 
будущего. Москва ЭНАС 2010 
II. Р.Б.Ахмедов, И.В.Баум, В.А.Пожарнов, В.М.Чаховский. Солнечные 
электрические станции. Сер. "Гелиоэнергетика" (Итоги наука и 
техники ВИНИТИ). Москва 1986 . 
III. Т.Ж.Байерс. 20 конструкций с солнечными элементами Москва 
«Мир» 1988. 

---

144 
IV. 
В.И.Виссаринов, Г.В.Дерюгина, В.А.Кузнецова, Н.К.Малинин. 
Солнечная энергетика. Москва Издательский дом МЭИ 2008 

---

145