|
10-mavzu: Islomdan oldingi yodgorliklar bitilgan yozuv.
Reja:
6.
O‟rxun-Enisey yozuvidagi turkiy bitiklar.
7.
Uyg‟ur yozuvidagi yodgorliklar.
8.
Manixey yozuvidagi turkiy bitiklar.
9.
Braxmi yozuvidagi yodgorliklar.
10.
Boshqa yozuvda bitilgan yodgorliklar.
Turkiy xalqlar islom dinini qabul qilishlaridan oldingi turkiy epigrafik yodgrliklar qadimgi
turkiy yozuvlarda bitilgan bo’lib, ularning geografiyasi ancha kata va ular arablarning O’rta
Osiyoga kirib kelishigacha bilgan davrni iz ichiga oladi. Ayrim qadimimy yozuvlar XIV-XV
asrgacha ham saqlangan bilishiga qaramay, eramizning VIII-IX asridan boshlab O’rta Osiyodagi
shukmron yozuv arab alifbosiga asoslangan eski izbek yozuvi edi. Islomdan ilgarigi turkiy
bitiklarni ularning yozuviga kira quyidagi turlarga bilish mumkin:
1.
O’rxun-Enisey yozuvi yodgorliklari. Bu yodgorliklar turkiyzabon xalqlarning
qadimiy yodgorliklari shisoblanadi. Dastlab bu yodgorliklar 1696-1722 yillarda olimlar S.
Remezov, F. Stralenberg, D. Messershmidtlar tomonidan Enisey daryosi qirg’oqlaridan topilgan
edi. Xudi shu yozuvda bitilgan yodgorliklar 1889 yilda olim N.M. YAdrintsev tomonidan shozirgi
Mig’ulistonning O’rxun daryosi qirg’oqlaridan ham topilgan. Bu yozuvdagi yodgorliklar shar ikki
daryo qirg’oqlaridan topilgani uchun olimlar unga O’rxun-Enisey yozuvi deb nom berganlar (aslida
80
qanday atalgani noma`lum). Bu yozuvni birinchi marta daniyalik lingivist olim V. Tomsen qanday
yozuv ekanligini aniqlagan (1893y.) va rus turkiyshunos olim V.V. Radlov 1894 yilda birinchi bili
biqishga muvaffaq bilgan.
1889 yilda N.M. YAdrintsev boshchiligidagi kichik bir ilmiy ekspeditsiy Mig’uliston
chillariga kirib borgan va O’rxun daryosi voshasiga etganidan juda ulkan ibodatxona majmuasi
xarobasiga duch kelgan. Bir necha bor keyinchalik tashkil etilgan ekspeditsiyalar natijasida ma`lum
bilishicha, bu ibodatxona 731 yilda vafot etgan shaxzoda va lashkarboshi Kulteginning sharafiga
bunyod etilgan imorat ekan. Lekin isha 1-ekspeditsiya davrida olimlar oldida qandaydir imoratning
xarobalarigina etar edi. Uning yonida uzunligi 25 metrlik pastgina devor bor bo’lib, ichkariga
kirilganidan keyin 4,5 km.lik masofada shar 10-12 metrda bittadan odam va kuyning shaykallari
chizilib yotardi. Bulardan tashqarii bu erda balandligi 3,5 metr keladigan marmar lavsha ham
mavjud bo’lib, u avval toshbaqa shaklidagi tosh asosga irnatilgan bilgan va ekspeditsiya kelganida
u isha asosdan qulab tushgan edi. Bu tosh lavsha izidagi belgilarning kipligi bilan olimlarning
diqqatini iziga jalb qildi. Xudi shunday marmar lavsha bir km. uzoqroqda ham topilgan, lekin u bir
necha bilakka bilinib ketgan va ayrim joylari uchib emirilgan edi. Isha paytda YAdrintsevning izi
ham, ekspeditsiyaning boshqa a`zolari ham bu topilgan yodgorliklar keyinchalik O’rxun-Enisey
yozuvi deb atalmish yozuvni kashf etish uchu nasos bo’lib xizmat qiladigan eng noyob topilma
ekanini tasavvur ham qilmagan edilar.
Tig’ri bu yodgorliklar shaqidagi dastlabki ma`lumotlar YAdrintsevning ekspeditsiyasidan
ilgari ham mavjud edi. Lekin uni shech Kim iqiy olmagan edi. Faqat 1893 yilda daniyalik olim V.
Tomsen bu belgining qanday sharf ekanligini aniqlagan va bu yozuv alifbosining kalitini topgan.
Akademik V.V. Radlov YAdrintsev kashf etgan matnlarni iqishga muvaffaq bilgan. SHuning
natijasida ma`ldum bilganki, bu xarobada duch kelingan yodgorliklar turk shoqoni Bilga shoqon va
uning ukasi Kulteginning qabriga irnatilgan yodgorlik lavshasi ekan. Bu lavshada esa, qadimgi
turkiy davlatning, uning kuch-qudrati, mashobatining tila tarixi, shuningdek kelajak avlodga atab
bitilgan pand-nasishatlar irin olgan ekan. SHu tariqa erda yotgan kulrang sovuqqina toshlardagi
bitiklar Markaziy Osiyodagi unutilib ketgan davlat va qabilalar shaqida bizga ma`lumot berganlar,
bizni ulardagi davlat tizimi bilan, isha davrda yashagan qabilalarning tili bilan tanishto’rganlar.
Bu topilgan yodgorliklar O’rxun-Enisey yozuvida bitilgan bo’lib, bu yozuv qadimgi sug’d
yozuvidan ham oldingi oromiy yozuviga borib taqaladi. Bu yodgorliklarning tili turkiy qabilalar
shevasi asosida shakllangan isha davrdagi turk adabiy tili edi. Mig’ulistondan topilgan bu
yodgorliklarning janr xususiyatlariga kelsak, toshlarga iyib yozilgan bu matnlar ichida isha maqtov
egasi bilgan shaxs bilan bog’liq tarixiy voqea-shodisalar ham bayon etilganki, tarix fani uchun bu
ita qimmatli material bo’lib xizmat qiladi. Bu lar ichida muallifning ijtimoiy-siyosiy qarashlari ham
aks etgan edi. Enisey va Ettisuv rayonidan topilgan qabrtoshlardagi bitiklar esa, epitafiya lirikasini
81
tashkil etadi. SHuningdek SHarqiy Turkistondan topilgan bitiklar yuridik mazmunga va seshr-jodu
qilish mazmunidagi matnlarni iz ichiga oladi. Uy-rizg’or buyumlari, masalan, metall idish-tovoqlar,
oyna, sopol idishlar, tangalardagi yozuvlar isha buyumni ishlagan ustaning nomini, yoki shu
buyum egasining nomini kirsatadi. Bundan tashqarii buyum egasiga tilangan ezgu tilaklar ham aks
etgan bilishi mumkin. O’rxun-Enisey yozuvidagi epigrafik bitiklar ichida eng kata va mushim
ahamiyatga ega bilganlari yuqorida aytib itganimiz SHimoliy Mig’ulistondagi Kultegin va Bilga
shoqon sharafiga bitilgan yodgorliklardir. Bu yozuvlarda SHarqiy Turkiston va uyg’ur
shoqonliklari tarixiga oid juda mushim ma`lumotlar saqlanib qolgan.
O’rxun-Enisey yozuvi ayrim adabiyotlarda runik yozuv deb ham ataladi. Bu yozuvda
bitilgan epigrafik yodgorliklar juda kata shududda-Lena daryosidan Vengriyagacha bilgan ulkan
shududda topilgan. Ular ichida Enisey daryosi voshasidan topilgan (shozirgi Xakasiya va Tuva
rayonlari) yodgorliklar VI-VIII asrlarga mansubdir. Bu yodgorliklarni etnik va lisoniy belgilariga
qarab qadimgi qirg’izlarga mansub degan fikr ham yiq emas.
Runik yozuvda bitilgan yodgorliklarni Oltoyda, Qirg’izistonda, Qozog’istonda, Xitoyning
Sintszyan-uyg’ur avtonom rayonidan ham topishgan.
2. Uyg’ur yozuvidagi yodgorliklar. Bu yozuvda asosan Budda diniga oid diniy asarlar
bitilgan. Ular ichida eng yirigi 700 sashifalik diniy qilyozma kitobdir. U qadimgi uyg’ur tiliga xitoy
tilidan tarjima qilingan va u eramizdan avvalgi XI-X asrlarga mansubdir. Bundan tashqarii xijalik
ishlariga doir bir necha shujjatlar ham saqlanib qolganki, ular qadimgi turklarning maishiy shayoti
tig’risida juda aniq tasavvur beradi. Bular turli xil tilxatlar, savdo-sotiqqa oid shartnomalar va
shakozo.
Qadimiy uyg’ur yozuvi yodgorligiga Budda dinidagi roxib va sayyosh Syuan’tszyanning
shayoti shaqida yozilgan va xitychadan tarjima qilingan yodgorlik qilyozma ham kiradi.
3. Manixey yozuvi yodgorliklari. Bu yozuvdagi asosiy yodgorlik «Manixeylarning tavba
qili biqigan namozi» deb ataladigan qilyozmadir. Bu asarning ikkinchi bir nusxasi qadimiy uyg’ur
yozuvida yozilgan va u ham saqlanib qolgan. Qolgan yodgorliklar esa, diniy va nasishatomuz
mazmundagi matnlarning parchalaridan iboratdir.
4. Braxma yozuvidagi yodgorliklar. Bu yozuvda bitilgan yodgorliklar juda oz bo’lib, u
asosan diniy mazmunga ega bilgan qilyozmalardangina iboratdir.
Kirinib turibdiki, manixey yozuvi va Braxma yozuvidagi yodgorliklarni qilyozmalargina
tashkil etadi. epigrafik bitiklar esa bu yozuvlarda saqlanib qolmagan.
5. Suriya yozuvida bitilgan yodgorliklar. Bu yodgorliklar Issiqkil rayonida qadimgi
Olmalik shashri xarobalari orasidan va Kashkar shashridan topilgan. Bular turkiy sizlar aralashtirib
suriya tilida yozilgan yoki aralash tilda yozilgan qabrtosh yozuvlari bo’lib, eramizning XIII-XIV
asriga mansubdir.
82
Do'stlaringiz bilan baham: |
