Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

11-mavzu: Islomdan keyin yaratilgan yodgorliklarning umumiy xususiyatlari.
 
Reja: 
5.
 
Yodgorliklar matnining turlari. 
6.
 
Epigrafik yodgorliklar kip uchraydigan joylar. 
7.
 
Yodgorliklarda eng kip uchraydigan iboralar. 
8.
 
Yodgorliklarda eng kip uchraydigan yozuv turlari. 
 
O’rta  Osiyoga  arablar  kirib  kelganidan  va  islom  dini  bu  shadadda  tarqala  boshlaganidan 
keyin isha davrgacha amalda qillanib kelingan qadimgi turkiy yozuvlar siqib chiqarilgan va bu erda 
arab  yozuviga  asoslangan  eski  izbek  yozuvi  qolgan.  Davlat  muassasalaridagi  barcha  yozishmalar, 
shuningdek odamlar irtasidagi yozma munosabatlar arab alifbosiga kichirilgan edi. SHuning uchun 
VIII-IX  asrlardan  boshlab  bu  shududdagi  epigrafik  yodgorliklar  ham  mana  shu  yozuvda  bajarila 
boshlagan.  Lekin  bu  yodgorliklardagi  bitiklarning  yozuvi  arabiy  bilgani  bilan,  tili  asosan  turkiy, 
ba`zan forsiy, gosho esa arabcha edi. 
Arabiy yozuvda bitilgan epigrafik bitiklarni irniga qarab diniy pand-nasishat mazmunidagi 
bitiklarga  va  xotira  (esdalik  uchun  yozilgan)  bitiklarga  ajratish  mumkin.  esdalik  uchun  yozilgan 
bitiklarga imoratlarning ustki qismidagi yozuvlar ham kiradi. Bu bitiklarda asosan imoratning qurib 
bitkazilgan  sanasi,  uni  qurish  tashabbusi  bilan  chiqqan  kishilarning  yoki  shu  binoni  qurgan  usta-
me`morning  nomi  hamda  shu  binoni  qurish  bilan  bog’liq  bilgan  voqea-shodisalar  bayon  etilgan. 
Bundan tashqarii O’rta Osiyo shududida juda kip epitafiyalar-maqsabaralar yoki qabrlarning ustiga 

---

 
83 
bitilgan  yozuvlar  ham  borki,  ularni  o’rganish  tarix  fani  uchun  juda  kata  va  mushim  materiallar 
beradi. 
Epigrafik  yodgorliklar  O’rta  Osiyoning  barcha  shashar  va  qishloqlarida  topiladi.  Lekin 
ularning kipligi va xilma-xilligi jishatidan oldingi irinlarni Buxoro, Samarqand, Xiva, SHashrisabz 
(Kesh), Termiz, Toshkent (SHosh) kabi shasharlar egallaydi. Bundan tashqarii juda kiplab epigrafik 
yodgorliklar  Axsi,  CHust,  Koson,  Pop,  Dalvarzintepa,  Qishna  Urganch  kabi  shozirda  shashar 
sifatida  iz  qiymatini  pasayto’rgan  yoki  turli  tarixiy  sababalrga  kira,  xarobaga  aylangan  asholi 
punktlaridan ham topilgan. 
Biz  yuqorida  aytganimizdek,  diniy  mazmundagi  va  pand-nasishat  ma`nosidagi  matnlar 
yodgorliklarning barchasida mavjud. Diniy mazmundagi bunday matnlar asosan arab tilida bitilgan. 
YOdgorlikning boshqa qismlari esa XIV-XV asrlarda forsiy tilda yaratilgan. CHunki forsiy til irta 
asrlarda musulmon ilkalari ziyolilarining tili bo’lib xizmat qilgan. SHar bir savodli kishi fors tilini 
ma`lum darajada bilishi talab etilgan. Ayniqsa shoirlar, mirzalar, shunarmand-ustalar bu tilni juda 
yaxshi egallaganlar. SHuning uchun ayrim epigrafik yodgorliklar forsiy tilda ham bunyod etilgan. 
Masalan,  Turkistondagi  Ashmad  YAssaviy  maqbarasida  mavjud  yozuvlarning  kipchiligini  forsiy 
matnlar tashkil etadi. 
Musulmon  sharoitida  kipchilik  arabiy,  forsiy  bitiklarning  ijodkorlari  diniy  rashnamolar 
yoki ularga yaqin turgan odamlardan iborat bilgan. SHuning uchun barcha epigrafik yodgorliklarda 
diniy mafkura ustun turgan va natijada ular qanday kategoriyaga mansub bilmasin, islom dinida eng 
kip  ishlatiladigan  arabiy  va  qur`oniy  iboralar  kiplab  ishlatilgan.  Masalan,  …………………..  -
basmala; 
……………………………-Olloshu 
akbar; 
…………………………………………………………..-La 
ilasha 
ilalloshu 
Muhammadun 
rasulullosh  va  shakozo.  Bu  iboralarning  mazmuni  Ollosh  taologa  hamdu  sanolar  aytish, 
Muhammad  alayshissalomning  Olloshning  rasuli  ekanligini  ta`kidlashdan  iboratdir.  Bundan 
tashqarii  Olloshga  ibodat  qilishga  da`vat,  Duo  qilish  bilan  Olloshdan…………………………….. 
kabi  mazmunga  ega.  epigrafik  yodgorliklarning  matnlarida  Qur`oniy  oyati  karimalardan, 
Payg’ambarimiz  alayshissalomning  shadisi  shariflaridan  parcha  kelirish  odat  tusiga  ko’rgan. 
Bundan  tashqarii  ulardan  yodgorlikning  mazmuniga  mos  keladigan  she`riy  parchalar  ham  irin 
olgan.  Bu  she`riy  parchani  isha  davrning  eng  Taniqli  shoirlari  yozib  berganlar.  SHe`rlar  asosan 
forsiy va turkiy tilda bitilgan. Arab tilida yozilgan she`riy parchalar umuman yiq. 
Masjid,  madrasa,  maqbara  kabi  yirik  me`moriy  inshootlarda  bitiklarning  matnlari  turli 
bezaklar bilan bezatilgan. Bu bezaklar turli xil geometrik shakllardan yoki izaro  simmetrik shaklga 
ega bilgan isimliklar yoki daraxtlarning suratidan iborat bilgan. Islom dini odam yoki boshqa jonli 
maxluqotning  suratini  chizishni  mann  etgani  bois  bunday  epigrafik  yodgorliklar  deyarli 
uchramaydi.  Lekin  ayrim  inshootlar  bundan  mustasno.  Masalan,  Samarqanddagi  SHerdor 

---

 
84 
madrasasining  peshtoqida  izaro  simmetrik  ikki  sherning  surati,  uning  yonida  qochib  ketayotgan 
ikkita kiyik va odamning yuzi shaklida tasvirlangan quyosh aks  ettirilgan. SHuning uchun ham bu 
madrasa  SHerdor  madrasasi  deb  ataladi.  SHerdo-forsiy  tilda  sherli,  sherri  bor  degan  ma`nolarini 
anglatadi.  
Arab yozuvida bitilgan bitiklarning dastlabki namunalari kufiy xati bilan yozilgan. Bu XIV 
asrgacha bilgan yodgorliklar uchun tipik xarakterdir. Bu davrdan keyingi yodgorliklarda esa, kufiy 
yozuv  bir  oz  orqaga  chekingan.  Albatta  keyingi  davr  bitiklarida  ham  kufiy  xati  uchraydi,  lekin  u 
matnning  asosiy  qismida  emas,  balki  chekkaroqda,  asosiy  fondan  tashqaridagi  qismlarda 
joylashgan.  Matnning  asosiy  qismiesa,  nasx,  suls,  nasta`lik  kabi  yozuv  turlarida  bitilgan.  Bular 
XIV-XV asrlardan keyingi yodgorliklar uchun xos xususiyatdir. 
Keiynchalik,  Ayniqsa  Temuriylar  davriga  kelib,  me`moriy  yodgorliklarga  xatlar  bitish 
san`ati  shunday  rivojlanganki,  bu  yozuvlarni  bezatish  uchun  naqsh  chizish  ortiqchalik  qilgan  va 
yozuvlarning izi ham yozuv, ham bezak bo’lib xizmat qilgan. 
Xullas,  islomiy  epigrafik  yodgorliklar  tariximizning  mushim  qismlaridan  shisoblanadi  va 
ularni o’rganish tarixni yoritish uchun kata ahamiyatga ega.