Ызбекистон Республикаси

ROSSIYA 
SIYOSIY 
VA 
HUQUQIY 
TA`LIMOTLARINING AYRIM XUSUSIYATLARI
 
 
 
R E J A:
 
 
 
1. Rossiyada siyosiy va huquqiy ta`limotlarining vujudga kelishi.
 
2. Ma`rifatparvarlik  yo`nalashi  vakillarining  siyosiy  va  huquqiy 
qarashlari.
 
3. Slavyanofillar  va  g`arbchilar  yo`nalishi  vakillarining  siyosiy-huquqiy 
qarashlari.
 
4. Liberal yo`nalish vakillarining siyosiy-huquqiy qarashlari
 
5. Mavzu yuzasidan tayanch so`z va iboralar
 
 
 
  
Rossiyada  siyosiy  va  huquqiy  ta`limotlarining  vujudga 
kelishi.
 
  
Rossiya siyosiy - huquqiy madaniyati o`zining xususiyati va an`analariga egadir. 
Ular bir qancha omillar tasirida shakllandi. Bu omillar orasida Rossiyaning jug`rofiy-
siyosiy  holati,  uning  Sharq  bilan  g`arb  o`rtasida  joylashganligi,  katta  xududiy 
makonga  egaligi  va  iqlimiy  sharoitlari,  aholi  tarkibining  xilma-xilligi,  xo`jalik 
faoliyati,  ijtimoiy-madaniy  turmushi,  an`analari  va  e`tiqodlarini  eslatib  o`tish 
kifoyadir.
 
Rossiya davlati ko`p millatli bo`lganligi uchun muayyan darajada milliy, tarixiy, 
diniy, ijtimoiy-madaniy xususiyatlarni hisobga olishga majbur edi. Masalan, muayyan 
siyosiy  maqsadlarga  bo`ysundirilgan  shaklda  rus  davlati  qonunlari  bilan  bir  qatorda 
shariat,  odat  huquqi  va  boshqa  huquq  tizimlari  ham  harakatda  bo`lgan.  Ko`p  asrlar 
davomida  Rossiyada  hukm  surgan  mustabid  hokimiyat  tuzumi,  aholining  aksariyat 
qismini  huquqsizligi,  ichki  va  tashqi  siyosatda  asosan  zo`rlik  usullariga  amal  qilish, 

---

mamlakatning boshqarishda markazlashgan byurokratik tizimga tayanish, har qanday 
erkin  fikrning  bostirish  siyosati  mamlakatning  iqtisodiy,  siyosiy  va  huquqiy 
hayotining qoloq va turg`un xolatda qolishiga sabab bo`ldi.
 
XI-asrda  vujudga  kela  boshlagan  rus  siyosiy  va  huquqiy  ta`limotlarida 
mustaqillik,  davlatning  markazlashtirish,  kuchli,  cheklanmagan  mustabid  podshox 
hokimiyatini  o`rnatish  g`oyalari  o`z  aksini  topadi.  Bu  ta`lmmotlarda  pravoslav 
cherkov bilan davlat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar masalalari ham katta o`rin olgan. 
Provaslav  cherkovi  davlatning  idoralaridan  biridir.  U  podshoh  hokimiyatiga 
bo`ysunishi shart, degan fikr keng targ`ib qilindi.
 
Mamlakatni qoloqlikdan chiqarish zarurligini anglash Petr I davridan boshlab rus 
davlatchmligining  eng  muhmm  strategik  vazifalaridan  biri  bo`lib  qoldi.  Keyingi 
davrlarda  ham  Rossiyaning  g`arbiy  Evropa  ilg`or  mam-lakatlariga  nisbatan  orqada 
qolganligi,  iqtisodiy  va  madaniy,  siyosiy  va  huquqiy  ahvolining  Evropaga  taqqoslab 
baholash  va  zarur  bo`lgan  islo-hotlarni  amalga  oshirish  muammolari  siyosiy  fikr 
diqqat markazida bo`ladi.
 
Rus  davlati  o`zining  hududiy  va  etnik  tarkibi  jihatidan  Evropa  kontingentiga 
mansub  davlat  sifatida  shakllandi.  Bunga  xristianlikning  ta`siri  katta  bo`ldi. 
Xristianlik  988  yil  Kiev  Rusi  knyazi  Vladimir  davrida  qabul  qilindi  va  davlat  dini 
sifatida Rossiya ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol‘ o`ynadi.
 
Rus  davlati  taraqqiyotining  hamma  bosqichlarida  rus  davlatchiligining 
boshlanishi va ildizi Kiev Rusi ekanligi haqidagi g`oya uqtirilib kelindi. Rossiyaning 
mo`g`ullar  zulmidan  ozod  qilinishi,  Moskva  knyazligi  zaminida  markazlashgan  rus 
davlatining  shakllanishi  va  mustaxkamlanishi  davriga  kelib  Kiev  Rusi  va  Moskva 
davlati  tarixining  ildizi  bir  ekanligi  haqidagi  g`oya  xukumron  davlat  mafkurasi 
darajasiga  ko`tarildi.  Bu  g`oya  Moskva  hukumdorlarining  Kiev  buyuk  knyazlari 
orqali  dunyopodshohi  hisoblangan  Rim  imperatori  Avgust  bilan  vorislik  aloqasi 
borligini  va  provaslav  xristianligining  yagona  homiysi  Moskva  hukumdorlaridir, 
degan  fikrni  asoslashga  xizmat  qilishi  kerak  edi.  Moskva  qadimiy  Rim  va 
Konstantinopoldan  keyingi  "uchinchi  Rim",  deb  e`lon  qilinishi  shu  bilan  izohlanadi. 
Bu  ta`limotni  Pskov  monastirining  monarxi  Filofey  batafsil  ishlab  chiqdi.  Uning 
ta`limoti  rus  davlatining  Rim  va  Vizantiyadan  keyingi  eng  buyuk  davlatdir,  Moskva 

---

hukumdorlari  esa  xudo  tanlagan  buyuk  hukum-dorlar  hokimiyatining  qonuniy 
vorislaridir,  degan  fikrni  asoslashga  qara-tilgan  edi.  Filofey  davlatga  hukumdorning 
mulki sifatida qaraydi.
 
Rossiya  davlatchiligi  tarixiga  xos  hususiyatlaridan  biri  shundaki,  bu  erda 
mo`g`ullar  zulmidan  keyin  Moskva  podsholigi  vujudga  kelishi  davridan  boshlab, 
siyosiy  diqqat  hududni  kengaytirish  va  markaziy  xokimiyatni  mustax-kamlashga 
qaratilgan. Aholining manfaatlari o`z ahamiyatini yo`qotib bordi. Vaqt o`tishi bilan bu 
jarayon  kuchayib  bordi  va  Rossiyani  bu  sohada  g`arbiy  Evropadan  farqlanishini 
yaqqol  qo`rsata  boshladi.  g`arbiy  Evropada  feodal  munosabatlaridan  yangi  davr 
jamiyati  va  davlati  tomon  o`tish  jarayoni  tez-lashdi,  inson  huquqi  va  erkinliklari 
borgan  sari  kengrok  tan  olina  boshlandi  va  natijasida  oliy  hukumdor  hokimiyati 
cheklanib bordi.
 
Rossiyada  aholining  barcha  qatlamlarining  xuquqsizligi  XVIII  asrning  ikkinchi 
yarmigacha  davom  etdi.  Rossiyaning  siyosiy  va  huquqiy  tarixida  birin-chi  bo`lib 
imperator Pyotr III farmoni bilan dvoryanlar majburiy davlat xizmatidan ozod qilindi. 
Bundan keyin Ekaterina II-XVIII asrning 70-80 yillarida dvoryanlarga ayrim boshqa 
grajdanlik xuquq va erkinliklarni shu jumladan xususiy mulkka egalik qilish huquqini 
berdi.  Rossiya  aholisining  asosiy  qismini  tashkil  qilgan  dexqonlarning  krepostnoy 
qaramlikdan ozod qilish uchun yana 100 yil kerak bo`ldi. Bu Aleksandr II tomonidan 
1861 yilda amalga oshirildi.
 
Inson huquqi va erkinliklari, huquqiy qadriyatlar va umuman huquq ma-salalariga 
salbiy  munosabat  aholining  huquqsizligini  yanada  mushkul-lashtirardi.  Shuni  ham 
alohida  ta`kidlash  zarurki,  Rossiya  davlati  yirik  ev-roaziya  mamlakati  sifatida 
rivojlanishida  Evropaga  tahlid  qilish  yo`lidan  bordi.  Petr  I  islohotlaridan  boshlab 
Rossiyaning asosiy islohotlari mana shu fundamental vazifalarni echishga qaratildi.
 
XUP-XUSh  asrlarda  Rossiya  siyosiy  fikri  yangi  davr  g`arbiy  Evropa  g`oyalari 
tasiri  ostida  rivojlandi.  Siyosiy  ta`limotlar  asta-sekin  dindan  ajralib  bordi,  dunyoviy 
tus ola boshladi. Bu jarayonning tezlashishga Petr I ning islohotlari katta turtki berdi. 
Biroq  Evropa  ma`rifatparvarligining  "ijtimoiy  shartnoma:",  "tabiiy  huquq", 
"hrkimiyatlar bo`linishi" kabi tushunchalari Rossiyada o`ziga xos yo`lda talqin qilindi, 
yoki  umuman  tadbiq  qilinmadi.  Ma`rifatparvar  absolyutizm  g`oyasining  tarafdorlari: 

---

F.Prokopovich.  V.NTatigtsev,  I.T.  Pososhkov  va  boshqalar  davlat  bu  "umumiy 
ma`faat",  "umumxalq  foydasi"  uchun  xizmat  qiluvchi,  o`z  fuqarolarining  orzu 
istaklariga quloq soluvchi kuchdir, degan g`oyani asoslashga harakat qildilar.
 
Shu  bilan  bir  vaqtda  rus  tarixiy  jarayonining  o`ziga  xos  xususiyatlari  va 
demokratik  institutlarning  yo`qligi  ijtimoiy  o`zgarishlar  faqat  yuqoridan,  davlatning 
in`omi  sifatida  amalga  oshiriladi,  bunday  davlatning  eng  qulay  shakli  absolyut 
monarxiyadir,  degan  xulosa  chiqarishni  taqozo  qilar  edi.  XUSh-asrning  ikkinchi 
yarmida  Rossiya  siyosiy  fikri  yangi  bosqichga  ko`tarildi.  Unda  frantsuz 
ma`rifatparvarligi  ta`siri  ostida  davlatning  idora  qiluvchi  hukmdor  hokimiyati  bilan 
shaxs  va  jammyat  o`rtasidagi  o`zaro  munosabati,  shaxs  qadr-qimmati,  unmng  tabiiy 
huquqlari kabi muammolar taxlil qilina boshlandi.
 
Siyosiy  fikrda  konservativ,  ma`rifatparvarlik  va  uning  radikal  yo`na-lishlarini 
ko`rammz. 
Konservativ 
yo`nalishning 
ko`zga 
ko`ringan 
nomoyondasi 
M.M.GTSerbatov (1733-1790) cheklanmagan monarxiya davlat shaklini, kre-postnoy 
tuzumni saqlab qolish g`oyasini himoya qilib chiqdi.