Ызбекистон республикаси олий ва

Loklar  va  polituralar.  Loklar  deb  sirtlarga  surkalganda,  ma’lum  sharoitlar 

mavjud  bo‘lganida  qattiq  yaltiroq  yoki  buyum  materiali  bilan  yaxshi 

adgeziyalanadigan  xira  qoplama  hosil  qiladigan  parda  hosil  qilgichlarning  organik 

erituvchilardagi suyuq eritmalariga aytiladi. 

Loklarning  parda  hosil  qilish  xarakteriga  qarab  uchib  ketadigan  eritkichlar 

(masalan,  spirtli,  nitrotsellyulozali)  hisobiga  parda  hosil  qiluvchi  loklar  hamda 

polimerlanish 

va 

polikondrnsatsiyalanish 

kimyoviy 

reaksiyalari 

natijasida 

erimaydigan  holatga  o‘tib  (masalan,  moyli,  poliefirli,  mochevina-formaldegidli 

loklar) parda hosil qiladigan loklarga ajratiladi. 

Lok  pardalari  buyumni  tashqi  ta’sirlardan  himoya  qiladi,  tashqi  ko‘rinishini 

ko‘rkamlashtiradi, suv o‘tkazmaydigan qiladi. 

Elementlar  sirtida  qalinligi,  rangi va  yaltiroqligi bir xilda bo‘lgan lok  qatlami 

hosil  bo‘lib,  u  yog‘och  yoki  ostki  qatlamlardagi  gruntovkalar,  g‘ovak  to‘ldirgichlar 

hamda shpatlyovkalar bilan yaxshi adgeziyalangan bo‘lishi kerak. 

Loklarning  nomlari  eritkichlarning  nomi  bo‘yicha  –  spirtli  yoki  parda  hosil 

qiluvchi moddalar bo‘yicha, masalan, moyli, nitrotsellyulozali, poliefirli, poliuretanli, 

perxlorvinilli va hokazo deb ataladi. 

Spirtli loklar smolalarning uchuvchan eritkichlardagi eritmasidan iboratdir. Bu 

guruh  uchun  asosiy  eritkich  etil  spirti  hisoblanadi.  Spirtli  loklarning  pardalari 

---

 

69 

eritkichning bug‘lanishidan hosil bo‘ladi va shu spirtda qayta erishi mumkin. Spirtli 

loklar  cho‘tka  yoki  tampon  bilan  surkalganda  juda  yupqa  va  yaltiroq,  shaffof  parda 

hosil  bo‘ladi,  biroq  suvga  va  sovuqqa  chidamsiz  bo‘ladi.  Spirtli  loklarning  ko‘p 

marta  surkash  zarurligi  va  mustahkam  emasligi  ulardan  cheklangan  miqdorda 

foydalanishning asosiy sababidir. 

Sanoatimiz  spirtli  loklarning‘  shellak,  kanifol-shellak,  kanifol,  karbinol 

loklarini ishlab chiqaradi. Ulardan eng ko‘p ishlatiladigani shellak lokidir. 

Mebellar  uchun  ishlatiladigan  shellak  spirtli  loki  (ГОСТ  7573–86)  kanifol 

qo‘shilgan etil spirtida eritilgan shellakdan iborat. U jigar rang xira suyuqlik. Shellak 

loki  qoplamasi  uzog‘i  bilan  2  soatda  quriydi.  Shellak  loki  tez  quriydigan,  qattiq  va 

elastik  parda  hosil  qiladi,  bunday  parda  yaxshi  jilolanadi.  Ularning  kamchiligiga 

suvga va sovuqqa chidamsizlisi kiradi. 

Moyli loklar – tabiiy yoki sintetik smolalarning sikkativlar qo‘shib, quriydigan 

va  chala  quriydigan  moylarda  eritib  hosil  qilingan  eritmasidir.  Ularda  asosiy 

komponent sifatida quriydigan moylar – zig‘ir, kanop, tung moylari, smolalar sifatida 

– kanifol, kopallar va gliftal smolalari ishlatiladi; eritkichlar sifatida skipidar, uayt-

spirit, ksilol va h. k. dan foydalaniladi. 

Moyli  loklar  hosil  qiladigan  parda  juda  uzoq  vaqt  (48  soat  va  undan  uzoq) 

qurigani sababli qurish muddatini qisqartirnsh uchun lok tarkibiga maxsus moddalar 

– sikkativlar (moy massasiga nisbatan 7-10% miqdorida) qo‘shiladi. Moyli loklarga 

sikkativlar  qo‘shilganda  ham  ularning  qurish  muddati  nitroloklar  yoki  shellak 

loklarinint  qurishiga  qaraganda  bir  necha  marta  ortiq  bo‘lgani  uchun  yog‘och 

buyumlarni pardozlashda nitrolok hamda shellak loklari ko‘praq ishlatiladi. 

Moyli  loklar  sirtlarga  cho‘tka,  tampon  bilan  surkaladi  yoki  purkaladi.  Moyli 

loklar hosil qilgan pardalar juda elastik, sovuqqa va suvga chidamli bo‘ladi. 

Sanoatda  moyli  loklarning  umumiy  foydalanish  uchun  mo‘ljallangan  hamda 

maxsus  xillari  ishlab  chiqariladi.  Yog‘och  buyumlarni  pardozlashda  umumiy 

foydallnishga mo‘ljallangan loklar oqish xillaridan 4 s, 15 s, 7 s va to‘q xillaridan 4 t, 

5 t va 7 t ko‘proq ishlatiladi. 4 s, 4 t loklarining qurish muddati – 36 soat, 5 s 5 t niki 

– 48 soat; 7 s 7 t niki – 24 soat. 

Maxsus  moyli  loklarga  №350  (pollarga  surkash  uchui),  №74  (shpatlyovkalar 

tayyorlash  uchun);  №331  «Moroz»  (ichki  dekorativ  ishlar  uchun  mo‘ljallangai) 

loklari kiradi. 

Nitrotsellyuloza loklari (nitroloklar) turli markali lok kollloksilin, smolalar va 

plastifikatorlarning uchuvchan organik erituvchilardagi aralash eritmasidan iboratdir. 

Undan turli duradgorlik buyumlarini pardozlashda keng foydalaiiladi. 

Nitroloklarda  uchuvchan  eritgichlarning  bug‘lanib  ketishi  natijasida  hosil 

bo‘lgan qoplama ancha mustahkam, turg‘un va elastik bo‘lib, jilolanish xossasiga eta. 

Uchuvchan eritkichlar 18-20

o

S da bug‘lanadi, 35-50°С li kamerada quritilganda esa 

ancha tez bug‘lanib ketadi. 

Nitroloklar  quyidagi  xillarga  ajratilishi  mumkin;  yaltiroq-sovuq  va  issiq 

holatda  suriladi;  xira;  kislotali  qotadigan-shaffof  va  xira.  Shaffof  sovuq  holatda 

suriladigan  nitroloklarga  НЦ-218,  НЦ-221,  НЦ-222,  НЦ-224  (ГОСТ  4976—86) 

kiradi; НЦ-218 lokini yog‘och sirtiga tampon bilan surkash mumkin. Hamma loklar 

purkaladi,  НЦ-222,  НЦ-224  va  НЦ-218  loklari  aytib  o‘tilgan  usullardan  tashqari, 

---

 

70 

buyum  sirtiga  quyilishi  ham  mumkin.  Bu  loklarning  hammasini,  НЦ-223  lokidan 

tashqari ish qovushoqligigacha yetkazish uchun №646 eritkichida suyultiriladi, №S-

223 loki uchun РМЛ-315 eritkichi ishlatiladi. 

НЦ-223  loki  issiq  holatda  suriladigan  lok  hisoblanadi.  Isitish  temperaturasi 

70°С. 

Shaffof  nitroloklar  yog‘och  sirtida  yog‘ochning  tabiiy  rangini  va  teksturasini 

saqlab  qolgan  holda  yaltiroq  qoplama  xosil  qiladi.  Shaffof  nitroloklarni  surkab, 

birinchi va ikkinchi kategoriyali qoplamalar hosil qilish mumkin. 

Sovuq  holatda  surkaladigan  nitroloklarda  ish  qovushoqligida  parda  hosil 

qiluvchilar  ancha  kam  miqdorni  (17-25%),  issiq  holatda  surkaladigan  nitroloklarda 

parda hosil qiluvchilar 33-35% ni tashkil etadi. Shuning uchun bir xil qalinlikdagi lok 

pardasi  hosil  qilish  uchun  sovuq  holatda  surkaladigan  nitrolokdan  issiq  holatda 

surkaladiganga qaraganda ko‘proq marta surkash kerak bo‘ladi. 

Sovuq  holatda  surkaladigan  nitroloklar  eritkichlar  hamda  suyultirgichlar 

qo‘shib ish qovushoqligiga yetkaziladi. 

Lokning tarkibidagi mo‘miyo moddalari hamda mayda donli to‘ldirgichlar xira 

qoplamalar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Parda hosil qiluvchi moddalarga nisbatan 

5-10%  miqdorda  qo‘shiladigan  rux  stearat  loklarni  xiralantiradi,  u  qizdirganda 

xushbo‘y uglevodorodlarda eriydi va soviganda eritmadan chiqib ketadi. 

Xiralantiruvchi  loklar  nitroloklar  bilan  qoplangan  yoki  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

oldindan loklanmagan yog‘och sirtiga surkaladi. 

НЦ-49 xiralantiruvchi nitroloki kul rang-sarg‘ish rangli, xira, sirtga purkaladi 

va  sepiladi;  ish  qovushoqligiga  №646  vz  648  erituvchilar  yordamida  yetkaziladi, 

qurish vaqti 10-15 min. 

TKM-25/26  va  НЦ-243  (ТУ  6-10-1009-90)  nitroloklarni  och  sariq  rangli, 

birinchisining qurish vaqti 10-15 min, ikkinchisiniki ko‘pi bilan 60 min. TKM=25/26 

nitroloki  purkaladi  va  sepiladi,  НЦ-243  nitroloki  sepiladi.  Ish  qovushoqligiga 

yetkazish uchun №646 va 648 eritkichlaridan foydalaniladi. 

Kislotali  qotaditan  nitroloklar  tarkibiga  qo‘shimcha  ravishda  karbamid 

smolalar  ham  qo‘shiladi.  Ular  nitrolok  pardasining  sovuqqa,  suvga  chidamliligi  va 

kimyoviy  turg‘unligini  oshiradi,  shuningdek,  pardalarning  temperatura  keskin 

o‘zgarishiga chidamlilik xossalarini oshiradi. Shu tipdagi ikki xil lok-shaffof НЦ-241 

(МРТУ  6-10-946-70)  va  xiralantiruvchi  НЦ-241M  (МТРУ  6-10-946-90)  loki 

yaratilgan.  Birinchisining  amalda  qurish  vaqti  1,5  soat,  ikkinchisiniki  1  soat.  Ular 

№646 va РМЛ eritkichlarida suyultiriladi. 

НЦ-241 loki yog‘och g‘ovaklari ustida anchagina cho‘kadi, shu sababli undan 

mayda  g‘ovakli  yog‘ochlarni pardozlashda  foydalanish tavsiya  etiladi.  Bu  lok oqish 

va  shaffrf;  uni  oqlangan  sirtlarga,  shuningdek,  suvli  bo‘yoqlar  bilan  bo‘yalgan 

sirtlarga ham surkash mumkin. 

Sanoatda  alkid-mochevina  loklarining  bir  necha  turlarini:  qurilish  detallarini 

pardozlash uchun МЧ-22; parketlarga purkash uchun МЧ-26; mebellarni pardozlash 

uchun  МЧ-52  (ТУ  6-10-767-94)  ni  ishlab  chiqariladi.  Bu  loklar  sovuqqa,  suvga  va 

yorug‘lik ta’siriga chidamli qoplama hosil qiladi. 

МЧ-22  loki  valetslar  bilan  surkaladi;  oynadagi  qurish  vaqti  5  minut.  МЧ-26 

loki  cho‘tka  bilan  surkaladi  yoki  purkaladi;  qurish  vaqti  3  soat.  МЧ-52  loki  yuqori 

---

 

71 

kuchlanishli  tok  elektrik  maydonida  purkaladi.  Birinchi  qatlamining  qurish  vaqti  1 

soat, ikkinchisiniki 2 soat. 

Poliefir  loklari  ikki  guruhga  –  parafinli  va  parafinsiz  poliefir  loklariga 

ajratiladi. 

Parafinli  loklar  poliefir  smolalarining  stiroldagi  to‘yinmagan  eritmasidan 

iborat.  Parda  hosil  bo‘lish  jarayoni  to‘yinmagan  poliefir  smolasi  bilan  eritkichlar  – 

stirol  orasida  bo‘ladigan  qo‘shpolimerlanish  reaksiyasi  natijasida  sodir  bo‘ladi.  Bu 

holda stirol dastlab poliefir smolalarini eritadi, ksyin esa qattiq lok pardasi tarkibiga 

o‘tadi. 

Qotish  jarayoni  katalizator  (polimerlanish  initsiatori)  ishtirokida  o‘tadi. 

Katalizatorlar  sifatida  organik  perekislar  xizmat  qiladi.  Qo‘shpolimerlanish 

jarayonini  tezlashtirish  uchun  lokka  tezlatkich  –  naftenat  yoki  kobalt  linoleat 

qo‘shiladi. 

Parafin qoplama sirtida yupqa himoya qatlami hosil qilib, stirolning pardadan 

bug‘lanib  ketishiga  to‘sqinlik  qiladi  va  kislorodning  parda  ostiga  kirishiga  yo‘l 

qo‘ymaydi. 

Parafinli  poliefir  loki  ПЭ-246  (ТУ  6-10-791-94)  to‘rtta  komponentdan 

tuzilgan. To‘rtala komponentni aralashtirilgandagi ishga yaroqlilik muddati 18-23°С 

temperaturada  ko‘pi  bilan  30  minut.  18-23°С  da  qurish  muddati  ko‘pi  bilan  3  soat. 

Poliefir loklar sarg‘ish  rangli  shaffof bir  jinsli  suyuqlikdir.  Lok  quyib surkaladi.  Bu 

lokdan hosil bo‘lgan qoplam yaxshi jilvirlanadi va jilolanadi. 

Parafinli  poliefir  loki  ПЭ-265  (ТУ-6-10-1445-94)  ish  qovushoqligiga  atseton 

qo‘shib suyultiriladi. 18-23°С temperaturada ikkinchi qatlam  surkalganidan keyingi 

qotish vaqti 3 soatga cho‘ziladi. Parafinli loklar ham yog‘och sirtiga surkash usulida 

beriladi. 

Parafinli  materiallarning  parafinsiz  materiallardan  afzalligi  shundaki,  uning 

tarkibida parda hosil qilgichlar 95% gacha bo‘ladi va 20-23°С temperaturada quriydi. 

Parafinli  loklarning  kamchiliklari  ham  bor.  Ularni  faqat  gorizontal 

sirtlargagina  surkash  mumkin,  vertikal  sirtlarga  qalin  qatlam  qilib  surkaganda  oqib 

ketadi  va  parafin  katlami  bilan  oqib  ketgan  uchastka  qurimaydi.  18-23°С 

temperaturada  parafin  lok  qatlami  sirtiga  suzib  chiqadi  va  uni  kislorod  ta’siridan 

hamda stirolning bug‘lanib ketishidan hi moya qiladigan yupqa parda hosil qiladi. 

Parafinsiz  loklar  kolloksilin  va  alkid  smolasi  qo‘shilgan  ikki  to‘yinmagan 

poliefir  smolalarining  eritmasidan  iborat.  Bu holda kolloksilin  tiksotrop qo‘shimcha 

rolini bajaradi, alkid smolasi esa lokning yog‘och bilan adgeziyasini oshiradi. 

Bu  loklar  to‘yinmagan  poliefir  smolalarining  qo‘shpolimerlanish  reaksiyasi 

natijasida  va  lok  tarkibiga  kolloksilin  va  alkid  smolasining  erishi  uchun  qo‘shilgan 

eritkichlarning qisman bug‘lanishi natijasida qotadi. 

Tarkibida parafinning bo‘lmasligi lok surkashni osonlashtiradi, chunki parafin 

qatlamini  jilvirlashda  hamda  lokni  surkash  vaqtidagi  qat’iy  temperatura  rejimni 

saqlashga  xojat  qolmaydi.  Ammo  parafinsiz  loklar  mustahkamligi  va  dekorativ 

sifatlari jihatidan parafinli loklardan keyingi o‘rinda turadi. 

Sanoatda parafinsiz poliefir smolalarining bir necha markasi ishlab chiqariladi. 

ПЭ-220 poliefirmaleinat loki (ГОСТ 5495—90) issiq holatda quriydi. Bu lok 

ikki marta qayta surkaladi. Birinchi surkash bilan ikkinchi surkash orasidagi vaqt 20-

---

 

72 

30 minut. Lok surkagandan 24 soat o‘tgach jilvirlanadi. Lok purkaladi, shuningdek, 

lok  surkash  mashinalarida  surkaladi.  Lok  surkab  bo‘lingach,  yuqori  temperaturali 

kamerada quritiladi. 

ПЭ-247  qora  poliefirmaleinat  loki  (ТУ  6-10-987—90)  kora  rangli,  havoda 

quritiladi,  ikki  qatlam  qilib  surkaladi.  Birinchi  surkash  bilan  ikkinchi  surkash 

orasidagi  muddat  20-30  min.  20-25°С  temperaturada  12  soat  davomida  quriydi. 

Jilvirlash oldidan tutib turish muddati 24 soat. U lok surkash mashinasida surkaladi. 

ПЭ-232  parafinsiz  poliefir  loki  (ГОСТ  5495-90)  ikki  qatlam  qilib  surkaladi, 

qatlamlarni surkashlar orasidagi muddat 20-30 minut. 20-25°С temperaturada 10 soat 

davomida  quriydi.  Jilvirlash  oldidan  tutib  turish  muddati  24  soat.  Lok  purkab  yoki 

quyib surkaladi. 

ПЭ-251 «A» va ПЭ-251 «B» parafinsiz poliefir loklari (ТУ OP-388-92) efir, 

kolloksilin, alkid smolasi va tezlatkich qo‘shib stirolda eritilgan to‘yinmagan poliefir 

smolasi eritmasidan iborat. 

ПЭ-251 «A» lokida eritkichlar sifatida atseton va siklogeksanon, ПЭ-251 «B» 

lokida  metilizobutilketon  va  siklogeksanon  bo‘ladi.  ПЭ-251  «A»  lokini  ish 

qovushoqligiga keltirish uchun Р-251A eritkichidan, ПЭ-251 «B» loki uchun Р-251Б 

eritkichidan foydalaniladi. Lok pardasi 70°С temperaturada quritiladi. 

Poliuretan  loklari  iitroloklarga  nisbatan  yeyilish  va  yedirilishga  bir  necha 

marta katta qarshilik ko‘rsatadigan qattiq elastik parda hosil qiladi. Poliuretan loklari 

atmosfera  ta’siriga  chidamli  va  dielektrik  xossalarga  ega.  Bu  loklar  buyumga 

quyiladi va pnevmatik usulda purkaladi. 

Perxlorvinil  loklari  perxlorvinil  smolalar  asosida  tayyorlanadi.  Ularning 

konsentratsiyasi  uncha  ko‘p  emas  (20%  gacha),  atmosfera  va  kimyoviy  ta’sirlarga 

chidamli  qatlamlar  hosil  qiladi,  ularni  pardozlash  pardalari  sal  yaltiraydi.  Bu  loklar 

turg‘un emallar tayyorlashda ishlatiladi.