Ызбекистон республикаси олий ва

5.2. Hayvonot yelimlari. 

Go‘shtparda  yelimi  (ГОСТ  3252–95)  hayvonlarning  go‘shtpardasidan,  ya’ni 

teri  ostidagi  to‘qimalardan,  teri  qiyqindilaridan  hamda  mo‘yna  va  teri  sanoatining 

chiqindilaridan olinadi. 

---

 

48 

Suyak  yelimi  (ГОСТ  2067–91)  hayvonlarning  yog‘i  olingan  suyagi,  payi, 

shoxi hamda tuyoqlari, suyak buyumlar ishlab chiqariladigan korxona chiqindilaridan 

tayyorlanadi. 

So‘yak va go‘shtparda yelimlari (glyutin yelimlari) suvda juda bo‘kadi, qattiq 

moddalar 

yumshoq 

yopishqoq 

iviqsimon 

massaga 

aylanadi. 

25–40°С 

temperaturagacha  isitilganda  eriydi,  go‘shtparda  yelimi  suyak  yelimiga  qaraganda 

yuqoriroq  temperaturada  eriydi.  Sovitilganda  yelim  qotadi  va  jelatinsimon  massa 

hosil qiladi. 

Qog‘oz asosli yelim lenta (ГОСТ 18251–92) pardasimon yelimning bir turidir. 

Lenta  yelimlovchi  qoplamaga  ega,  uning  asosiy  komponentlari  (oliy  va  1-sortli) 

go‘shtparda  va  suyak  yelimlaridir,  Yelim  lenta  12,  15,  18,  20,  25  mm  kenglikda 

ishlab  chiqariladi.  Ularning  ishga  yaroqlilik  muddati  tayyorlash  momentidan 

hisoblanganda  12  oyga  cho‘zilishi  mumkin.  Mebelsozlik  sanoatida  «A»,  «A1» 

markali  lentalar  shpon  polosalarini  yaxlitlash,  shit  elementlarini  pardozlashda 

ishlatiladi. Sanoatda suyak va go‘shtparda yelimlari 150–200 mm uzunlikda, 80–100 

mm  kenglikda, 10–15  mm  qalinlikda plitalar ko‘rinishida ishlab  chiqariladi.  Ba’zan 

yelim  maydalangan  holida,  shuningdek,  tangacha  va  kukun  ko‘rinishida  ishlab 

chiqariladi. Bunday ko‘rinishda u tezroq quriydi, tayyorlashda esa tez bo‘kadi. 

Suyak  yelimi  iviqsimon galerta deb  ataladigan  ko‘rinishda  keltiriladi.  Galerta 

tarkibida  kamida  50%  quruq  yelim  bo‘lishi  va  bir  jinsli  jelatinasimon  massadan, 

quyqasiz va qora dog‘larsiz bo‘lishi kerak, chirik hidi kelmasligi kerak. Unga albatta 

antiseptiklar qo‘shiladi. 

Elim  plitalarining  rangi  och  sariqdan  to‘q  jigar  ranggacha  bo‘lishi  mumkin. 

Qoramtir  rang  faqat  kuyik  hidi  kelib  turganda  yelimning  sifati  pasayganligini 

ko‘rsatadi. 

Plitkalar  bir  tekis  shaffof  bo‘lishi  kerak.  Dog‘lar  yelimning  quyqalashganini, 

xiraligi esa sifati pastligini ko‘rsatadi. 

Plitkalarning  usti  silliq  yoki  to‘lqinsimon  bo‘lishi  mumkin,  biroq  albatta 

mog‘or  va  bakterialsiz  yaltirab  turishi  kerak.  Yelimdan  chirik  va  sasigan  hid 

kelmasligi kerak. Normal yelim sindirilgandashishasimon o‘tkir qirralar hosil qiladi. 

Quruq yelimning namligi 17% dan, galertaniki 50–60% dan ortmasligi lozim. 

Namligi ortib ketganda (20% va undan ortiq bo‘lganda) mustahkamlik ko‘rsatkichlari 

va  yelimning  chirishga  qarshiligi  pasayadi,  namligi  kamaysa  (10%  va  undai  past), 

yelim mo‘rtligi ortadi. 

Glyutinli  yelimlar  sifati  bo‘yicha  sortlarga  ajratiladi.  .  Mezdra  (go‘shtparda) 

yelimi  besh  sortda  (ekstra,  oliy,  1,  2  va  3-  sort),  suyak  yelimi  to‘rt  sortda  (dekstra 

sorti ishlanmaydi) va galerta uch sortda (1, 2 va 3-sortda) ishlab chiqariladi. 

Glyutinli  yelimlar  bir  qator  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Namlanganda  u 

bo‘kadi,  isitilganda  yumshaydi  va  hatto  suyuq  holatga  o‘tishi  ham  mumkin.  Bu 

turdagi  yelimlar  suv  ta’siriga  chidamsiz,  ular  faqat  isitiladigan  bino  ichida 

foydalaniladigan buyumlarni yelimlashda ishlatiladi. 

Glyutinli  yelimlarning  suv  singdiruvchanligi  juda  katta.  Go‘shtparda 

yelimining  o‘z  massasiga  nisbatan  6–10  hissa,  suyak  yelimi  3–7  hissa  suv  singdira 

oladi.  Suvda  bo‘kkan  glyutin  yelimi  isitilganda  eriydi  va  eritmaga  aylanadi. 

---

 

49 

Yelimlarning bu xossalari. yelim eritmasi tayyorlashda hisobga olinadi. Galerta 22–

23°С da eriydi, yozda suyuq holatda bo‘ladi. 

Elimning  qotish  jarayonida  yelim  eritmasidan  nam  bug‘lanib  chiqib  ketadi, 

oqibatda  yelim  kichrayadi.  Glyutin  yelimlar  dastlabki  massasiga  nisbatan  ko‘p  (50–

80%) cho‘kadi. Yelimlashda yelim 0,08 dan 0,15 mm gacha qalinlikda surkaladi. 

Havoning  temperaturasi  30°С  va  namligi  80%  bo‘lganda  yelimli 

birikmalardagi glyutin yelimlari yemiriladi. 

Go‘shtparda  yelimining  yopishtirish  qobiliyati  (ajralishga  mustahkamlik 

chegarasi):  ekstra,  oliy  va  1-sortlar  uchun  100,  2-sort  uchun  70,  3-sort  uchun  60 

kgk/sm

2

; suyak yelimida: oliy sortlar uchun 90, 1-sort uchun 80, 2-sort uchun 65, 3-

sort uchun 45 kgk/sm

2

. 

Elimlar  plitka,  maydalangan,  tangasimon  va  kukun  holatda  og‘irligi  50 kg  li 

bochka,  yashik,  qop  yoki  35  kg  li  qog‘oz  qoplarga  joylanadi.  Plitka  holatadagi 

yelimni  xohlagancha  sindirish  mumkin.  Yelimni  tashish  vaqtida  atmosfera 

yog‘inlaridan saqlash loeim. Yelim upakovka qilingan holatda taxta to‘shama ustida 

shamollatib turiladigan xonalarda saqlanadi. Sovitilgan yelim eritmasi temperaturasi 

(5–10°С) pasaytirilgan xonalarda ko‘pi bilan 2–3 sutka saqlanadi. 

Galerta  bochkalarga  joylanadi.  Galertani  uzoq  vaqt  saqlash  mumkin  emas. 

Yozda  galerta  havosining  temperaturasi  15°С  dan  yuqori  bo‘lmagan  xonada 

saqlanishi mumkin. Yelim saqlanadigan omborlar albatta dezinfeksiyalanadi. 

Glyutin  yelimi  eritmasini  tayyorlash.  Plitka  holatidagi  yelimni  bo‘ktirish 

uchun toza idishga solinadi va ustidan uy temperaturasidagi, yaxshisi qaynatilgan suv 

quyiladi. Bunda suv yelimni ko‘mib turishi kerak. Yelim 6 dan 12 soatgacha, yelim 

bir  tekis  va  butunlay  bo‘kkunga  qadar  ho‘llanadi.  Go‘shtparda  yelimi  bo‘kkanida 

massasi  bo‘yicha  600–1000%  suv,  suyak  yelimi  300–700%  suv  shimadi.  Quruq 

yelimning standart namligi 17%, galertaniki ko‘pi bilan 51%. 

Plitka  holatidagi  yelimlarni  bo‘ktirishdan  oldin  maydalagan  ma’qul. 

Maydalansa,  yelimning  bo‘knsh  muddati  qisqaradi.  Yelim  eritmasi  tayyorlanadigan 

va saqlanadigan idish qaynoq suv bilan yuviladi. 

Bo‘kkan  yelim  yelim  nishirish  qozoniga  solinadi  va  70–80°С  gacha  isitiladi, 

shu  temperaturada  yelim  eritmaga  aylanadi.  Yelimni  qaynatish  va  qizdirib  yuborish 

yaramaydi. Ko‘p qayna-tish va ueoq vaqt qizdirish yelimning yopishtirish xossasiyai 

pasaytiradi. 

Suyak  yelimining  ish  temperaturasi  40–60°С,  go‘shtparda  yeliminiki  esa  50–

70°С bo‘lishi kerak. Yelimni ish joylariga yetkazib berishga mo‘ljallangan yelimdon 

ish  temperaturasini  saqlash  uchun  uning  devorini  ikki  qavatli  qilib,  orasiga  qaynoq 

suv quyiladi. Elektr bilan isitiladigan yelimdonlar ham ishlatiladi. 

Glyutinli  yelim  sifatini  uni  tayyorlash  vaqtida  aniqlasa  ham  bo‘ladi.  Bo‘kkan 

yelimdan  qo‘lansa  hid  kelishi,  yelim  plitkalarining  bo‘kish  vaqtida  uvalanib  ketishi 

va  ularning  chetlari  uzilib  tushishi,  yelim  eritilgan  suvning  ifloslanib  ketishi, 

qizdirish  va  aralashtirganda  juda  ko‘p  ko‘piklanishi  yelimning  sifati  pastligini 

ko‘rsatadi. 

Elim  eritmasidagi  ko‘piklar  yelimlash  mustahkamligini  pasaytiradi.  Yelim 

qatlamidagi  pufakda  havo  qoladi  va  shu  joy  yelimlanmaydi.  Yelim  eritmasidagi 

ko‘piklarni yo‘qotish uchun uni ishlatishdan oldin 5–10 min tindiryb qo‘yiladi. 

---

 

50 

Ko‘pik  juda  ko‘p  bo‘lganda  yelim  eritmasini  ikki-uch  minut  qaynatib, 

ko‘pigini olib tashlashga ruxsat etiladi. 

Elim  eritmasining  sifati  uning  konsentratsiyasiga,  qovushoqligiga  hamda 

quyuqligiga bog‘liq. 

Go‘shtparda  yelimiga,  odatda,  suyak  yelimiga  nisbatan  ko‘p  suv  qo‘shiladi. 

Silliq  fugani  yelimlash  uchun  go‘shtparda  yelimining  35–40%  konsentratsiyali, 

suyak  yelimining  esa  45-55%  konsentratsiyali  eritmasini  tayyorlash  lozim.  Shpon 

bilan  pardozlashda  go‘shtparda  yelimining-  40–45%  li,  suyak  yelimining  esa  52–

55% li eritmasi ishlatiladi. 

Elim  eritmasining  qovushoqligi  yelimlar  tayyorlangan  xom  ashyo  xossasiga, 

uning konsentratsiyasi va temperaturasiga bog‘liqdir. 

Glyutin  yelimining  quyuqligi  katta  ahamiyatga  ega..  Haddan  tashqari  quyuq 

yelimni  yopishtiriladigan  yuzaga  surkash  qiyin,  u  tezda  qotib  qoladi,  presslash 

vaqtida  juda  katta  bosim  .talab  qiladi.  Quyuq  yelim  eritma  bilan  yelimlashda  press 

bosimi yetarli bo‘lmaganda yelim qatlami (0,15 mm dan ortiq) hosil bo‘ladi, bu esa 

yelimlab  yopishtirish  sifatini  pasaytiradi.  Haddan  tashqari  suyuq  yelim  eritmasi 

ishlatilganida esa aksincha, juda yupqa (0,08 mm) uzlukli yelim qatlami hosil bo‘lib, 

yelimlash mustahkam chiqmaydi. 

Elim  eritmasining  quyuqligi  amalda  uning  cho‘tkadan  oqib  tushishiga  qarab 

aniqlanadi: normal quyuqlikdagi eritma cho‘tkadan bir tekis uzluksiz (quyqasiz) tiniq 

oqim shaklida tushadi, suyuq yelim ingichka oqim ko‘rinishida tez oqib tushadi, juda 

quyuq yelim uzilib-uzilib quyqa bilan tushadi. 

Quyuqlashib qolgan yelim eritmasi qaynoq suv qo‘shib, yaxshilab aralashtirib, 

suyuqlantiriladi.