|
5-MA'RUZA. YELIMLAR
1. Yelimlarning turlari, tarkibi va hossalari.
2. Hayvonot yelimlari.
3. Sintetik yelimlar.
5.1. Yelimlarning turlari, tarkibi va hossalari.
Biriktiriladigan sirtlarga surkalganda va ma’lum sharoitlarda shu sirtlarni
yopishtiradigan mustahkam qatlam hosil qiladigan xususiyatga ega bo‘lgan moddalar
yelimlar deb ataladi.
Kelib chiqishiga ko‘ra, yelimlar ikki gruppaga: tabiiy va sintetik gruppalarga
ajratiladi. Tabiiy yelimlar gruppasiga hayvonot yoki oqsilli (glyutin, kazein,
albumin), o‘simlik (moyli va dukkakli o‘simliklar kunjarasi va shirdoni, tabiiy
smolalar, natural kauchuk, kraxmal, dekstrin asosida tayyorlangan yelimlar), mineral
(silikatli, asfaltli, bitumli) yelimlar kiradi. Mebel, faner va qurilish konstruksiyalari
ishlab chiqarishda tabiiy yelimlardan (oz miqdorda) hayvonot yelimi ishlatiladi.
Sintetik yelimlar g‘ovakdor moddalardan murakkab kimyoviy jarayonlar
natijasida olinadigan sintetik smolalar asosida ishlab chiqariladi.
Elimlar asosiy yelimlash moddalari, erituvchi va yordamchi moddalardan
tarkib topgan.
Eritgichlar
asosiy
yelim
moddasini.
eritish
hamda
uni
ma’lum
konsentratsiyaga yetkazishga xizmat qiladi. Eritgichlarga suv, spirt, ishqorning
suvdagi eritmasi, organik erituvchilar misol bo‘la oladi.
Yordamchi moddalar yelim hosil qiluvchilar, to‘ldirgichlar, katalizatorlar,
qotirgichlar,
stabilizatorlar,
oshlovchilar,
antiseptiklar,
plastifikatorlar
va
ko‘piklantiruvchi moddalarga ajratiladi.
Elim hosil qiluvchilar asosiy yelim moddasining eritma holatiga o‘tishiga
yordam beradi: ularga suyuq shisha, o‘yuvchi natriy, ohak, ammiak kiradi.
To‘ldirgichlar deb asosiy yelim moddasi sarfini kamaytirish va yuza sirtiga
shimilishini kamaytirish uchun ishlatiladigan moddaga aytiladi. U yelimli chokdagi
cho‘kishni kamaytiradi. To‘ldirgich sifatida yog‘och uni, gips va boshqa moddalar
ishlatiladi.
Katalizatorlar – sintetik smolalar ishlab chiqarishda smola hosil bo‘lish
jarayonini tezlashtirish uchun ishlatiladigan modda. Katalizatorlarga misol qilib
anorganik va organik kislotalar, bu kislotalarning tuzlari, sulfonaftenli kislotalar,
ishqorlarni ko‘rsatish mumkin.
Qotirgichlar
deb,
smolali
yelimlarning
erimaydigan
qattiq
va
suyuqlanmaydigan holatga o‘tishini tezlashtirish uchun ishlatiladigan moddalarga
aytiladi. Sovuq holatda qotadigan fenol-formaldegidli smolalar uchun qotirgichlar
sifatida kerosin kontakti yoki sulfonaftenli kislotalar, karbamid-formaldegidli
46
smolalar uchun ammoniy xlorid va kuchsiz (shavel, sut, chumoli) kislotalari
qo‘llaniladi.
Stabilizatorlar
–
yelimlarning
yopishtirish
xossasini,
ularning
konsentratsiyasini ma’lum vaqt davomida saqlab turishga yordam beradigan
moddalar. Stabilizatorlar sifatida atseton, etil spirti, organik eritgichlardan
foydalaniladi.
Oshlagichlar yelimlarga suvga chidamlilik xossasini beradi. Ularga urotropin,
formalin, mis tuzlari misol bo‘-ladi.
Antiseptiklar – mikroorganizmlarni o‘ldiradigan va yelim moddalariga
biologik chidamlilik xossasini beradigan zaharli moddadir. Bunday moddalar sifatida
fenol, krezol, formalin, sulfonaftenli kislotalar, natriy ftoritdan foydalaniladi.
Plastifikatorlar ko‘pincha smolali yelimlarni plastikligini ta’minlaydi va
yelimli choklarning mo‘rtligini kamaytiradi.
Ko‘piklanadigan moddalar – karbamidli smolalarni tejash maqsadida
ko‘piklantirishda foydalaniladi. Eng arzon va ko‘p tarqalgan ko‘piklantirish moddasi
changsimon albumin hisoblanadi.
Elimlar quyidagi talablarga javob berishi kerak: mahkam yopishishi,
ishlatishga qulay bo‘lishi, uzoqqa chidashi va uzoq vaqt saqlanishi; suvga chidamli
(namlik yuqori sharoitlarda ishlatiladigan buyumlar uchun) va biologik jihatdan
chidamli (mikroorganizmlarning yemiruvchi ishiga qarshilik ko‘rsatadigan); yog‘och
tolasini yemirmasligi va uning tabiiy rangini o‘zgartirmasligi; arzon bo‘lishi,
yelimlangan materiallarga ishlov berishda qirqish asboblarini o‘tmaslantirmasligi;
odam organizmi uchun zararsiz va alangalanmaydigan bo‘lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
