Ызбекистон Республикаси Олий ва

 

O‘simlik va hayvonot olamining tuproq hosil   

bo‘lishiga ta’siri 

Bu  omil  boshqa  omillarga  nisbatan  eng    muhim  omillardan  biri  hisoblanadi. 

Chunki  shu  omil    ta‟sirida  tog„  jinslaridan  tuproq    hosil  bo„ladi.  O„simliklar, 

tuproqda  yashaydigan  hayvonlar,  mikroorganizmlar,  tuproq  paydo  bo„lishida 

bevosita ishtirok  etadi. Ular tuproq uchun ekologik  muhit bo„lib hisoblanadi.  

Tuproq  paydo  bo„lishida  yetakchi  rolni,  biosferada  modda  va    energiyaning 

asosiy to„plovchi sifatida yuqori o„simliklar o„ynaydi. 

O„simliklar  qoplami  haddan  tashqari  xilma    xil    bo„lib,    tabiiy  mintaqalar  va 

regionlar  bo„yicha  qonuniy  ravishda    taqsimlanadigan  o„simlik    guruhlariga    va 

fitotsenozlarga  bo„linadi.  O„simliklarning  har  bir  yirik  guruhida,  ular  uchun  xos 

bo„lgan    ma‟lum  turdagi    mikroorganizmlar  bo„ladi.  Bu  ikki  hayot  shakllari 

o„rtasidagi o„zaro aloqa majmui o‘simliklar  formatsiyasi deyiladi.  

O„simliklar formatsiyasi asosan 4 ga bo„linadi:  

1.  Daraxtlar 

2.  O„tloqlar 

3.  Dasht  

4.  Cho„l o„simliklari.  

Bundan  tashqari,  bizning  fikrimizcha,  madaniy  o„simliklar  formatsiyasi  ham 

bo„lishi kerak.  

O„simliklarga  qarab  ham    tuproq  o„zgaradi,  ya‟ni  o„rmon  o„simliklari 

formatsiyasi ta‟sirida, odatda podzol tuproqlar,  dasht o„simliklari ta‟sirida esa qora 

---

 

18 

tuproqlar    hosil  bo„ladi.  Ular  hamma  xossa  va  xususiyatlari  bilan  bir-birovlaridan 

keskin  farq  qiladi.  O„t  o„simliklar  ta‟sirida  kechadigan  tuproq  paydo  bo„lishi  

jarayoni chimlanish  jarayoni nomini olgan. 

Inson  tomonidan  tabiiy    fitotsenozlarning    buzilishiga  yangi  ikkilamchi 

o„simliklar  assotsiatsiyasi    bunyodga    keladi.  Lekin,  fitotsenoz  tipi  va    tuproq  tipi 

o„rtasidagi to„la  mutanosiblik juda uzoq davrdan so„ng  bunyodga keladi. 

Yuqori o„simliklar bilan bir qatorda, tuproqning paydo bo„lish jarayoniga son-

sanoqsiz  tuproq    faunasi  vakillari  -  tuproqning  ustida  va  xilma  xil    qatlamlarda 

yashovchi  umurtqalilar  va  umurtqasizlar  katta  ta‟sir    ko„rsatadi.    Ularning  

o„lchamlariga  qarab 4 guruhga ajratish mumkin. 

 

 Mikrofauna - o„lchami  0,2  mm dan kichik bo„lgan organizmlar 

 

 Mezafauna  - o„lchami 0,2 mm dan 4 mm gacha bo„lgan organizmlar 

 

 Makrofauna   -   o„lchami 4 dan 80 mm bo„lgan  hayvonlar 

 

 Megafauna     -    o„lchami 80 mm dan katta bo„lgan hayvonlar. 

Bu 

organizmlarning 

 

hammasi 

tuproqdagi 

organik 

moddalarning  

parchalanishida,  tuproqning    yumshashi  hamda  uning  suv  va  havo    rejimini 

yaxshilovchi    kovakchalar    hosil  bo„lishida  ishtirolk  etadi.  Asosan    umurtqasizlar 

ko„p ishtirok etadi.  

Yomg„ir  chuvalchanglarini  misol  qilsak    tuproqning  bir  qismini  tanasiga  

o„zlashtiradi,  qolgan  bir  qismini  eksperiment    sifatida  chiqarib  tashlaydi. 

Ch.Darvinning  aytishicha  dunyoda  yomg„ir    chuvalchanglari  kabi  katta  rol  

o„ynaydigan    hayvonlarni,  ehtimol  topib    bo„lmasa  kerak  deb  o„ylaydi.  Darvin 

ta‟limotlariga ko„ra - yomg„ir chuvalchanglari  ichaklaridan bir yilda  gektariga 22-

38  tonnagacha tuproq o„tishi mumkin.  

Umuman  olganda  tuproq  hayvonlarining  eng  katta    funksiyalaridan  biri  o„z 

tanalaridan  ozuqa    elementlarini  va  asosan,  tarkibida  azot  saqlovchi  oqsil    tipidagi 

moddalarni sintez qilib  to„plashdir.  

Yer qazuvchi hayvonlarning ta‟sirida tuproq va gruntning aralashuvi yuz bershi 

natijasida ba‟zan genetik  qatlamlarga ajratish qiyin  bo„lib qoladi.