Ызбекистон Республикаси Олий ва

Tuproqning organik qismi kelib chiqishi, tarkibi va xossalari. Tuproq 

chirindisi, uning unumdorlikdagi ahamiyati va aniqlash usullari 

Tuproqdagi  kimyoviy  va  organik  moddalarning  tuzilishini  va  ularning 

miqdorini  bilmasdan  turib,  uning  unumdorlik  darajasini  agrotexnika  tadbirlarini 

belgilab bo„lmaydi. 

Gumus  murakkab  kimyoviy  tarkibli    azot  saqlovchi  yuqori  molekular  modda 

kompleksi  hisoblanib  u  tuproqning  mineral  qismi  bilan  bir  tekisda  aralashib  ketgan 

bo„ladi. 

Tuproqning  organik  moddalari  takibida  gumus  85  foiz,  chirib  ulgurmagan 

o„simlik  qoldiklari  10  foiz,  mikrofauna  (zamburug„lar,  suv  o„tlari,  bakteriyalar  va 

yomg„ir chuvalchanglari) 5 foizni tashkil etadi 

Chirindi  deganda  biz  -  tuproqqa  tushgan  o„simlik  va  hayvonot  qoldiqlarini 

yerga  tushib  kislorod  va  suv  ta‟sirida  mikroorganizmlar  va  hayvonot 

organizmlarining ishlari natijasida murakkab kompleks birikmani tushunamiz. 

Chirindi  hosil bo„lishi 2 ta  bosqichda bo„ladi: 

1. O„simlik  va hayvonot qoldiqlarining oddiy birikmalargacha chirishi.  

2. Sintez qilib murakkab gumusli birikmalarni  hosil qilish. 

 

Chirishga bir qancha omillar ta‟sir ko„rsatadi.  

1. Chirish mahsulotiga 

2. Namlikka 

3. Havo aerob va anaerobga 

4. Haroratga 

---

 

15 

5. Tuproqda  to„planadigan  organik  moddalarning  kimyoviy  tarkibi  ko„pincha 

nobud bo„lgan organizmlarning turiga bog„liq. 

Organik  birikmalarning  tuproqda  parchalanishi  murakkab  va  uzoq  davom 

etadigan  jarayon  hisoblanib,    mexanik,  fizik,  biologik,  biokimyoviy  va  kimyoviy 

omillar ta‟sirida juda murakkab o„zgarishlarga to„g„ri keladi. Gumusli moddalarning 

hosil  bo„lishida  fermentlarning  roli  nihoyatda  katta.  Gumifikatsiya  bilan 

mineralizatsiya bir vaqtda ketadi. 

Organik 

moddalarning 

parchalanishida 

nisbatan 

oddiy 

moddalar, 

sirntezlanganda  esa  juda  murakkab  birikmalar  vujudga  keladi.  Minerallanish  - 

murakkab  birikkan  holda  asosan  mikroorganizmlar  va  suv  va  O

2

  ta‟sirida  bo„ladi 

(bakteriyalar,  aktinomitsitlar,  umurtqasiz  hayvonlar,  griboklar  orqali).  O„simlik 

qoldiqlarida  mikroorganizmlar  ta‟sirida  turli  xil  moddalar,  fermentlar  va  enzimlar  

hosil bo„lib, turli biokimyoviy reaksiyalar natijasida ular gidrolizlanadi, oksidlanadi, 

qaytariladi va h.k. 

 

Organik moddalarning hosil bo„lishi haqida ko„pgina tadqiqotlar olib borilgan 

bo„lib,  hozirgi kunda bu haqda turli mulohazalar yuritiladi. 

 

Gumusning  hosil  bo„lishi  xossalari  va  xususiyatlari  ustida  I.V.Tyurin, 

L.I.Aleksandrova,  D.S.Orlov,    l.A.Grishina  va  boshqalar  ko„p  izlanishlar  olib 

borishgan.  Tuproq  gumusini  o„rganish  ishlari  XVII  asrning  ikkinchi  yarimidan 

boshlangan,  lekin  tarkibiy  qismini  struktura  tuzilishi,  tuproqning  fazalari  bilan 

qanday boglanganligi to„grisida aniq ma‟lumotlarga ega emasmiz. 

Gumus  moddalari  tarkibi    gumin  kislotalari,  fulvokislotalari  va  gumin 

moddalaridan iborat. Gumin kislotalari siklik tuzilishga ega bo„lib, suvda kam eriydi, 

u ishqorlarda erib, to„q  qoramtir jigarranglidir. Tuproqdagi gumin kislotalari asosan 

gel  holatida  uchraydi.  Bu  kislotalar  tuproqning  mineral  qismi  bilan  reaksiyaga 

kirishib  gumatlarni  hosil  qiladi.  Bu  kislotalar  kam  harakatchan  bo„lganligi,  suvda 

erimasligi sababli tuproqning yuqori qatlamlarida ko„p uchraydi,  pastki qatlamlarda 

esa  aksinchadir.  Fulvokislotalar  -  och  sariq  randa  bo„lib,  azot  saqlovchi  yuqori 

molekular  organik  kislotalar  jumlasiga  kirib  suvda  yaxshi  eriydi..  Bu  kislotalar 

harakatchan  bo„lganligi  sababli  tuproqning  pastki  qatlamlarida  ko„p,  yuqorida  esa 

kam uchraydi.