Ызбекистон республикаси олий ва ырта



Download 0,97 Mb.
bet45/65
Sana22.02.2022
Hajmi0,97 Mb.
#88737
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   65
Bog'liq
макроиқтисодиёт маъруза матнлари иқтисодиёт

10.2. Но=онуний иқтисодиёт.


Бир неча ын йилликдан аввал бутун дунё ми=иёсида бошланган ташқи иқтисодий ва хыжалик фаолияини йириклашуви, бар=арорлиги, хусусий секторнинг кенгайиши, коммуникация ва молиявий технологияларнинг ривожланиши жахон иқтисодиётида ахамиятли ижобий ызгаришларга олиб келди. БМТнинг маълумотларига кыра бутун дунё ми=ёсида жон бошига ыртача даромад 3 марта кыпайди. Агар 1975 йилда ыртача ривожланиши даражасидаги мамлакатларда сайёрамизнинг 55 % яшаган былса, хозирги пайтга келиб 65 % яшайди. 1972 йилда камбағал одамлар ернинг бутун ахолисининг 20 % ташкил этган былса, хозирги кунда 10 % ни ташкил этади. ГАТТнинг ырнига ташкил этилган ВТОнинг 5 йил амал =илиш даврида хал=аро товар айланишнинг йиллик хажми 37% га етди ва 6, триллионни долларни ташкил этди. Шу билан бир =аторда бу жараён камбағал ва бойлар орасидаги тафовутни чу=урлаштирди ва мухим ижтимоий ызгаришлар ыта оғир таркибий-хыжалик ызгаришлари билан бир =аторда кетмо=да. Жахон банкининг президенти Д.Вульфенсоннинг гапларига =араганда хозрги кунда сайёрамизда бир миллиард уч юз минг одам кунига бир доллар харажат билан яшамо=да, я=инда бу ра=ам 2 миллиардга етади, 3 миллиард одам эса кунига фа=ат 3 долларга эга. Бундай холат бир тарафдан уюшган жиноятчилик ва коррупция каби салбий холат ва жараёнларнинг кучайишига олиб келса, бош=а тарафан эса айнан шу холат ва жараёнлар томонидан катастрафик равишда кучайтирилмо=да. Бу холат ва жараёнларга жахон хамжамияти тарафидан ха=и=ий уруш эълон =илинган былса хам, улар кучайиб бомо=да. Бу иқтисодий жараёнларнинг эркинлашувига, тадбиркорлик фаолияти ва имкониятларни автоматик равишда =инғир йыл билан топилган пулларни ишлатишига янги имкониятлар яратиб бериши билан боғли=. Жиноий элементларга =арши йыналтирилган =онунчиликни кучайиши =онуний бизнесга хам маълум даражада кийинчилик туғдиради, чунки бунда оладиган даромадларнинг =онунийлиги тығрисида =ышимча хужжатларни кырсатиш заруряти пайдо былади ва бундан таш=ари коррупцион фаолият ва амалдорларнинг ыз касби билан истеъмол =илишга олиб келади. Щар =андай жамиятда амалдаги =онунчиликка мос келувчи расмий ало=а ва муносабатлар билан бир =аторда, у ёки бу даражада =онун ва умум =абул =илинган =оидаларни бузувчи норасмий иқтисодий муносабатларнинг кучайиши кузатилмо=да. Ривожланган капиталистик мамлакатларда 70 йиллардан, яъни бир гурух мамлакатларнинг кыпчилигини но=онуний иқтисодиёт ысиш суръатларини =онуний иқтисодиёт ысиш суръатларидан ытиб кетгани кызга кырина бошлади. Б.Фрей ва Х.Велин маълумотларига кыра 70 йиллар ырталарида но=онуний иқтисодиёт Голландия ва Бельгияда энг кып ривожланган эди. Австрия, Францияда ва Италия ахамиятли улушга эга былди, Англия, А=Ш, Финляндия, Япония ва Швецарияда эса нисбатан камро= эди. В.Совенсаннинг айтишига =араганда 1980 йили Новегияда 15 ёшдан катта ахолининг 18% но=унуний даромадга эга былган. 26 % но=онуний сохада фаолият кырсатаётган шахслар хизматидан фойдаланилган, умуман олганда эса 37,5 % ахоли но=онуний фаолият билан боғли= былган. Таталитар тузим ва ытиш иқтисодиёти давридаги мамлакатларда но=онуний хыжалик муносабатлар улуши демократик ривожланган давлатларга нисбатан юқори. В. Холтерснинг муълумотларига =араганда А=Ш да бу кырсаткич ЯММнинг 8-12 % атрофида, Канада ва Францияда 5-8 %, Нарвегия ва Швецияда 6-7 % МОТ маълумотларига =араганда ривожланаётган мамлакатларда у 5-35% ташкил этади. Африка мамлакатларида бу кырсаткич 30 % етади. Чехияда 18 %, Украинада 50 %, Россияда экспертларнинг бахолашига кыра 1996 йилда хыжалик айланишида но=онуний иқтисодиётнинг улуши 40 % ташкил этди ва унда 30 млн.дан орти= одам нисбатан мувоф=иятли фаолият кырсатади. Ғарб экспертларнинг фикри быйича, агар но=онуний иқтисодиёт ЯИМнинг 40-50 % ташкил этса буни холатли вазият дейиш мумкин, чунки хыжалик хаётига яширин омилларнинг таъсири шунчалик кучайиб кетадики, =онуний ва яширин тузимлар орасидаги =арама-=аршилик жамият хаётнинг хар бир сохасида аниқ кыриниб туради. Умуман олганда, но=онуний иқтисодиёт текис тузилган иерархия муносабатлар «пирамида»сига эга былган, унинг таркибидаги «харакатланувчи» кучлар таъсири ва манфаатларидан келиб чи=адиган таркиби быйича хар хил былган ижтимоий гурухларни =атти= субординация ор=али бирлаштириб туради. Бу ерда иерахия ва ызаро быйсуниши уларнинг фаолият сохасига, манфаатларни амалга ошириш усуллари ва шаклларига кыра тузилади. Вазиятга таъсир ытказиш быйича энг юқори имкониятга эга былган но=нуний иқтисодиёт поғонаси бу ырта криминал элементларидир, яъни наркотик, =урол савдогарлари, рекетчилар, ёлланган =ати=лар, жиноят оламини уюштирувчилар хамда давлат мансаблари ва манфаатларини катта порага «савдо =илиш» имкониятига эга былган бош=арув органларининг юқори мансабли вакиллари.
Ырта погона бу «яширин» хыжалик эгаллари. Бунга тижоратчи ва молиялачилар, ишлаб чи=арувчилар, кичик ва ырта бизнес вакиллари киради. Умуман олганда улар бозор фаолиятининг «мотори»дир. Одатда улар асосли даромад олишлари мумкин ва баъзи бир холлардагина даромадларни соли= тыламаслик учун яширишади (масалан, соли==а тортишнинг юқори ставкалари, амалдаги штраф ва пенияларнинг айлланилиши уларнинг бизнесда фаолият кырсатишга тахдид солса). Бу гурух юқори поғонага таъсири ва босилишга ыта сезгирдир, чунки норасмий битимларни бажариш учун арбитр этиб улар криминал тузилмалар вакилларини жалб этишга мажбурдилар. Бунда яширин хыжалик эгалари икки тарафлама зарба остида =оладилар, бири криминал тизим; иккинчиси ху=у=ни химоя =илиш органлари. Шундай =илиб «Яширин пирамида»нинг ырта погонаси умумий холда ыз даромадларини =онунийлаштиришдан манфаатдорлар. Энг пастки поғона бу но=онуний иқтисодиётдан фойда олувчи хам жисмоний хамда а=лий мехнатни таклиф =илувчи ёлланма ишчилардир, шунингдек даромадларининг асосий =исми порадан иборат былган майда давлат хизматчилардир. Бу поғона фаровон иқтисодиётга эга былган ривожланган давлатларда кам учрайди ва аксинча, профессионал ёлланма ишчилар =ийин ахволда яшайдиган паст социалистик давлатларда кып учрайди. Масалан, ривожланган мамлакатларда ёлланма ишчи даромадларининг 70-80% асосий иш жойидан оладиган иш ха=ини ташкил этса, МДЩ давлатларида бу кырсаткич учдан бир =исмидан озроғини ташкил қилади. Криминал элементлар таъсирининг кучайиши бу категория манфаатларига тығри келмайди, чунки «отали=» учун тыланадиган ха= автоматик равишда товар ва хизматлар ха=ини кытаради. «Но=онуний пирамида»нинг барламчи =атламлари учун умумий манфаат =онун чегарасидан таш=арида =ышимча даромад олишдадир. Бу манфаатни амалга оширишнинг умумий шакллари хам мавжуд. Масалан, капитални чегарадан таш=арига чи=ариш яширин иқтисодиётнинг барча субъектларига хос. Криминал ва ырта поғона вакиллари буни савдо хóææàтларини сохталаштириш, нветсиция, хом ашё ва стратегик материаллар билан но=онуний операциялар бажариш йыли билан амалга оширилса, ёлланма ишчилар экспорт учун фа=ат акли ва иш кучини таклиф этишлари мумкин. Шундай =илиб, но=онуний иқтисодиёт ыз мохиятига кыра хар хил ижтимоий гурухларни ыз ичига олган турли таркибий уюшмадир. Ижтимоий гурухлар диаметри =арама-=арши мотивацион интилишларига эга. (У интилишларнинг барчаси хам директив эмас ва жамият учун тығри тахдид =илмайди). Энг соддалаштирилган холда но=онуний иқтисодиётда =онун чегарасидан таш=ари фаолият сифатида хар хил ориентация, таъсир ва жамият учун тахдид даражаси билан тавсифланадиган =ыйишдаги сохаларни ажратиш мумкин: яширин, криминал ва коррупция. Уюшган жиноят каби соха ха=ида алохида тыхтатилиб ытиш лозим. Бу мохиятига кыра но=онуний иқтисодиётнинг =олган сохаларини биллаштирувчи буғин бўлиб хизмат қилади. Яширин иқтисодиётга =онун тарафидан рухсат этилган, аммо расмий равишда амалга оширилмайдиган хамда манбаи ва даромадлар, айланма хажмини, ишлаб чи=илган ва реализация =илинган товар ва хизматларнинг хажмини яширган холда, бухгалтерия ва статистик хисоботда акс эттирилмасдан амалга ошириладиган хыжалик фаолиятининг барча турларига айтилади. Амалдаги =онунчиликда ман этилган барча ишлаб чи=ариш ва ноишлаб чи=ариш фаолият турлари криминал хисобланади. Бундай даромадлар: наркобизнес, рэкет, монтаж, ығириланган буюмларини сотиш ор=али олинади. Коррупция кенг маънода ыз мансабидан шахсий манфаат йылида фойдаланишнинг барча шаклларини ыз ичига олади. Но=онуний фаолият амалга оширишнинг барча турларидан олинган даромадларни =онунийлаштириш механизми пулни «ювиш» дир.



Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   65




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish