Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Nazorat va mulohaza savollari 
 
1.  Logistik xizmat ko‘rsatish deb nimaga aytiladi? 
2.  Logistik xizmat ko‘rsatish necha guruhga bo‘linadi? 
3.  Xizmat ko‘rsatishni asosiy ko‘rsatkichlari haqida nima bilasiz? 
4.  Qanday harajatlar logistik xizmat harajatlarga kiradi? 
5.  Logistik xizmat ko‘rsatishning sifat ko‘rsatkichlariga qanday ko‘rsatkichlar 
kiradi? 
 
 
 
 

---

 
165 
15-bob 
 
 LOGISTIKA TAMOYILLARI ASOSIDA TOVAR O‘TKAZISH 
SAVDO TIZIMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
 
 
15.1. Tovar harakatlarini tashkillashtirishning logistik yondoshuvi 
 
 
Logistika  tamoyillari  asosida  savdoni  takomillashtirishning  maqsadi  –  bu 
yuqori  samarali  tovar  o‘tkazish  tizimlarini  barpo  etish,  ya’ni  kerakli  tovarning 
mavjudligini, kerakli joyda kerakli vaqtda, zarur miqdorda, kam chiqimlar va qulay 
narxlar  bilan  ta’minlash  imkoniyatlarini  ta’minlaydigan  tizimni  yaratishdir.  Bu 
tizimlar tashqi muhitning o‘zgarishiga ko‘nikish hosil qilishlari zarurdir. 
 
Ishlab  chiqarish  korxonasi,  ulgurji  savdo  ombori,  do‘konlar  va  ilarni 
bog‘lovchi  transport  bo‘g‘inlari  birgalikdagi  harakatlari  bilan  bu  ishtirokchilar 
tovarlarni ishlab chiqarishdan boshlab ohirgi iste’molchiga ko‘taradilar. 
 
90  yillarning  boshlarida  vujudga  kelgan  o‘zgarishlar  savdo  sohasida 
tarqoqlik  jarayonlarini  vujudga  keltirdi.  Natijada  hozirgi  davrda  mamlakatda 
tovarlar  harakatini  vujudga  keltirishning  undagi  ishtirokchilar  harakatlarini 
muvofiqlashtirish juda sust darajada bormoqda. 
 
Davlatning  asosiy  boshqaruvchi  sifatidagi o‘rni hali yetarli emas. Bu zanjir 
bo‘yicha  zaxiralarni  taqsimlash  tasodifiy  xususiyatga  ega  va  qulay  maqsadlarga 
ega  emas.  Ulgurji  omborlarda,  transportga  va  do‘konlarda  azaldan  jarayonlar 
qo‘llanilgan 
bo‘lib, 
yuklar 
va 
axborotlarni 
ishlash 
bo‘yicha  o‘zaro 
muvofiqlashmagan.  Ishtirokchilar  tomonidan  qo‘llanilib  kelinayotgan  uskunalar 
asosiy xizmat ko‘rsatish ko‘rsatkichlari bo‘yicha bog‘lanmagan. 
 
Transportda tashish ishlari ayrim tashkiliy sabablarga ko‘ra juda yuqoridir. 
Do‘konlarda hamma vaqt ham transportlarning o‘z vaqtida yuk tushirish joylariga 
yaqin  kelishlari  tezda  tushirish  va  tovarlarni  qabul  qilish  imkoniyatlari  bavjud 
emas.  Ulgurji  va  chakana  savdo  jarayonlari,  hamda  transport  ishlari 
rejalashtirishning  yagona  tizimi  bilan  muvofiqlashmagan.  Logistikaning  asosiy 
vazifasi  bunday  holatlarda  birinchi  navbatda  texnika-texnologiya,  iqtisodiy  va 
uslubiy  jihatdan  ishtirokchilar  tomonidan  tovar  harakatlarini muvofiqlashtirishdan 
iboratdir. 
 
Logistika  usullarini  qo‘llashdagi  asosiy  shart-sharoitlardan  bo‘lib,  tovar 
harakatini  tashkillashtirishda  tovar  harakatidagi  ishtirokchilarning  tashkiliy-
iqtisodiy  birligi  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish,  ulgurji  va  chakana  savdo,  hamda 
transport o‘zlarining harakatlarini birgalikda rejalashtirib muvofiqlashtiradilar.  
 
Tarixan vujudga kelgan texnologiya jarayonlariga aniqliklar kiritiladi, hamda 
bevosita uzluksiz ravishda moddiy vositalar oqimini qulay tashkillashtirish asosida 
ishlab  chiqiladi.  Ishtirokchilar  tomonidan  qo‘llaniladigan  texnologiyalarning 
ko‘rsatkichlari  yuzasidan  kelishi  olinadi,  transport  qilishning  tartibi  kelishiladi, 

---

 
166 
zaxiralar  qayta  taqsimlanadi, qo‘chimcha olinadigan daromadni taqsimlash tartibi 
aniqlanadi.  
 
Boshqacha 
qilib 
aytganda 
moddiy 
oqimni 
bevosita 
uzluksiz 
boshqarishning  yagona  vazifasi  ajtariladi  va  ular  bilan  bog‘liq  axborotlar  hamda 
moliyaviy oqimlar bog‘lanadi. 
 
Natijada  tovar  o‘tkazuvchi  zanjirning  ayrim  bog‘inlari  raqobatbardosh 
tizimiga  birlashadi,  hamda  bevosita  uzluksiz  moddiy  vositalar  oqimini  samarali 
boshqarish ta’minlanadi.  
 
Bugungi  kunda  mamlakatimiz  tadbirkorlari  yetarli  ravishda  aniq  tovar 
harakatidagi  ishtirokchilarning  birlashuvi  zarurligini  chuqur  his  etmoqdalar. 
Bunday  yo‘nalishdagi  harakatlarning  misollariga  ayrim  mamlakatlarda  barpo 
etilayotgan vertikal taqsimot savdo markazlarini TSM kiritish mumkin bo‘lib, ular 
tovarlar haqidagi axborotlarni va mintaqalardagi talablarni to‘playdilar. 
 
Kontragentlarni  ma’lumotlar  bilan ta’minlash, TSM supermarketlarga ko‘p 
ro‘yxatli  tovarlarni  yetkazib  beruvchilarni  izlab  topish  zaruratlaridan  xalos  etadi. 
Tovar  yetkazib  beruvchilar  esa  o‘zlarining  sotish  yuzasidan  muammolarini  hal 
etadilar.  
 
Bunday holatda talabnomalar berish soddalashadi, hujjat aylanishlari keskin 
kamayadi,  zaxiralarning  aylanishi  tezlashadi.  TSM  ning  rivojlanishi  natijasida 
firmali transport xizmati barpo etiladi.  
 
Axborot,  savdo,  transport  va  ishlab  chiqarish  jarayonlarining  birlashish 
bo‘yicha  muqimligiga  qaramasdan  ligistikani  tovar  harakatlarini  boshqarishning 
avtomatlashtirilishi bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Axborot tizimlari logistik tizimning 
bir  qismi  bo‘lib,  axborot  bilan  birgalikda,  texnika,  texnologiya,  rejalashtirish  va 
tovar harakatidagi ishtirokchilarning iqtisodiyotini ham bog‘laydi.  
 
Tovar  bo‘yicha  uzluksiz  bevosita  ishlar  texnologiyasi,  axborot,  bir-biriga 
bog‘langan  texnologiya,  muvofiqlashtirilgan  rejalashtirish,  bularning  hammasi 
tovarni  iste’molchiga  kam  harajatlar  bilan,  ularni  aylanish  va  zararlarga  yo‘l 
qo‘ymasdan, o‘z vaqtida yetkazib berishni ta’minlaydi.  
 
Masalan,  hisob-kitoblar  shuni  ko‘rsatadiki,  agar  tovar  bilan  ta’minlashda 
an’anaviy  yashiklar  o‘rniga  idish  uskunalari  qo‘llanilsa,  u  holda  ulgurgi-chakana 
savdo  bo‘g‘inlarida  1  tonna  o‘rab-bog‘langan  tovarning  mehnat  harajatlari  6 
tonna jarayonidan 1,75 ga tushadi.   
 
Shuningdek transportning bekor turib qolishi keskin kamayadi. Biroq shuni 
aytish  kerakki,  aytilgan  texnologiyani  turg‘un  ravishda  qo‘llash  uchun,  logistik 
ravishda  tashkillashtirilgan  tovar  harakati  lozim  bo‘ladi.  Virtual  tovar  savdo 
markazlarining kuchu bilan esa, bu narsani hal etib bo‘lmaydi. 
 
Tayyor  mahsulotlarni  tayyorlovchilardan  ohirgi  iste’molchiga  qadar 
yetkazishni 
birlashtirish 
jarayonlarining 
texnika-texnologik 
tomonlarining 
masalalari  mamlakatimiz  tadbirkorlarining  nazaridan  hozircha  uzoqroqda 
qolmoqda.