Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

11.2.  Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmi 
 
Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari 
ishning  doimiy  qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi 
o‘zgarish va turli funksional bo‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi bilan 
bog‘liq.  Boshqaruv  apparatining  muhim  masalasi  bunday  qayta  tashkil  etishni 
kam yo‘qotishlar bilan  qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat. 
        Firmalarda  moddiy  oqimni  boshqarish  tizimi  ostida  barqaror  aloqa 
moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli xil 
iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funksional bo‘limlar o‘rtasida 
o‘zaro  ta’sirni  tezlashtirishdir.  Ikkinchi  yo‘nalish  korporatsiyalar  tarkibida 
tashkiliy  o‘zgarishlar  orqali  koorparasiya  zaruriy  darajasining  rivojlanishidir.  Bu 
yo‘nalishlar,  qoidaga  ko‘ra,  parallel  ravishda  rivojlanadi  va  bir-birini  to‘ldirib 
boradi. 
        Tajribada  moddiy  oqimni  boshqarish  doirasida  menejerlar  harakatini 
boshqaradigan  modeli  va  maxsus  ishlab  chiqilgan  -  tartiblar  yordamida 
moslashuvning  turli  xil  usullaridan  foydalaniladi.  Oxirgi  yillarda  Amerika 
korporatsiyalarida 
asosiy  e’tibor  maxsuslashtirilgan  axborot  tizimi  va 
kompyuterlar  yordamida  moddiy  resurslarni  boshqarishni  barqarorlashtirishga 
qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy 
oqimlar  boshqaruvi  jarayonida  rejali  va  nazoratli  bajariladigan  ish  tartiblarining 
barqarorlashishi  xizmatni  qayta  qurishni  tashkil  etish  bilan  bir  vaqtda  amalga 
oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan 
mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin:  
       -  maxsus  funksional  bo‘limlar  shakllanib,  ularda  reja,  boshqaruv va nazorat 
funksiyalarining  katta  qismi,  yangi  koorporatsiyalar  orqali  moddiy  oqimlar 
harakatining  reglamentlashtirilgan  qismi  nazorat  qilinadi.  Bu  usul  tajribada  eng 
ko‘p qo‘llaniladi; 
        -  maxsus  rahbar  yoki  moslashuv  guruhi  tayinlansa,  asosiy  masala  bo‘lib 
funksional  bloklardagi  moddiy  oqimlarni  boshqarish  bo‘yicha  qabul  qilingan 
qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi; 
     -  bo‘limlarga  ikki  tomonlama  bo‘ysinishga  asoslangan  matritsali  mexanizm 
yaratilib,  moddiy  oqimlarni  samarali  boshqarishga  bog‘liq  bo‘ladi.  Moddiy 
resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish odatda har bir firma 
oldida  turgan  shu  sohadagi  muammolar  hisobiga  amalga  oshiriladi.  Moddiy 
oqimlarni  boshqarish  tizimi  ostida  funksional  maxsuslashtirishga  muvofiq 

---

 
121 
ravishda  3  ta  asosiy  tarkibiy  blokka  ajratiladi:  1)  rejalashtirish  va  moslashish;  2) 
boshqarish yoki tartibga solish;  3) nazorat. 
  
Har  bir  tarkibiy  blokka turli xil boshqaruv bo‘limlarini kiritish mumkin. Bu 
bo‘limlarning  soni  va  ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy 
oqimlarni  boshqarish  bilan  bog‘liq  ishning  hajmi  va  murakkablik  darajasiga 
bog‘liq bo‘ladi. (32-chizma)