Ызбекистон Республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

9. 2.  Gidravlik hisob asoslari. 
Issiqlik  tarmoqlarini  loyihalashda  gidravlik  hisobning  asosiy  masalasi, 
tarmoqni  butun  uzunligi  yoki  uning  alohida  uchastkalarida  issiqlik  tashuvchininng 
ega bo’lgan bosimi va berilgan issiqlik tashuvchi sarfi bo’yicha quvur diametrlaoini 
aniqlashdan iborat bo’ladi. 
 
Issiqlik  tarmoqlaridan  foydalanish  davrida  teskari  masalalarni  yechish,  ya’ni 
gidravlik  rejim  o’zgarishi  natijasida  tarmoqning  ayrim  uchastkalaridagi  issiqlik 
tashuvchi  sarfi  va  bosim  qiymatini  topish  zarur  bo’lib  qoladi.  Gidravlik  hisob 
natijalaridan,  p’ezometrik  grafik  qurish,  iste’molchilarga  kiritish  joylarini  sxemasi, 
nasos  tanlashda,  issiqlik  bilan  ta’minlash  tizimini  qiymatini  aniqlashda  va  boshqa 
shunga o’xshash masalalarni yechishda foydalaniladi. 
 
Issiqlik  tashuvchini  quvur  ichida  harakatlanishi  natijasida  bosim  yo’qolishi, 
quvur  uzunligi  bo’yicha  ishqalanish  natijasidagi  gidravlik  qarshilik  va  mahalliy 
qarshiliklar natijasida vujudga keladi: 
m
ch
P
P
P





 ,   
 
Quvur  uzunligi  bo’yicha  gidravlik  qarshilik  (Pa)  Veysbax-Darsi  formulasi 
bo’yicha aniqlanadi 
2
2





d
l
P
ch
, 
 
 
bu  yerda 

-gidravlik  ishqalanish  koeffisienti; 
l
-  quvur  uzunligi,  m; 
d
-  quvur  ichki 
diametri,  m; 

-issiqlik  tashuvchining  zichligi,  kgG’m
3
; 

-  issiqlik  tashuvchining 
tezligi, mG’s. 
 
Umumiy holda, gidravlik ishqalanish koeffisienti, Reynol’ds soni va quvurning 
nisbiy  ekvivalent  g’adir-budirligi  (k
e
G’d)ga  bog’liq  bo’ladi.  Quvur  yuzasini  g’adir-
budirligi  deb,  suyuqlikni  turbulent  harakatida  bosimni  chiziqli  yo’qolishiga  ta’sir 
ko’rsatuvchi  notekisliklarga  aytiladi.  Foydalanilayotgan  quvurlarda  bu  notekisliklar 
shakli,  o’lchami  bo’yicha  turlicha  bo’lishi  va  quvur  uzunligi  bo’yicha  bir  tekisda 
tarqalmagan bo’ladi. 
 
Ekvivalent notekislik k
e
 sifatida, g’adir-budirligi bir xil o’lcham va shaklga ega 
bo’lib uzunligi bo’yicha bosim  yo’qolishi foydalanilayotgan quvurdagi kabi bo’lgan 
bir tekisda taqsimlangan g’adir-budirlik qabul qilinadi. Quvur korroziyasini hisobga 
olgan  holda,  ekvivalent  notekislikni  bug’  o’tayotgan  quvurlar  uchun-  0,2  mm,  suvli 
issiqlik tarmoqlari uchun-0,5 mm, kondensat quvurlariuchun-1 mm ga teng deb qabul 
qilinadi. 

---

 
130 
 
Tashqi issiqlik bilan ta’minlash tizimlarida issiqlik tashuvchi turbulent rejimda 
harakatlanishi bilan xarakterlanadi. 
 
23
/
Re


d
k
e
  qiymatda  quvurlar  gidravlik  silliq  deb  hisoblanadi.  Bu  holda 
laminar  chegara  qatlam  quvur  g’adir-budirligini  yopib  turadi,  ya’ni  chegara  qatlam 
qalinligi, 
t
k
  dan  katta  bo’lib  gidravlik  qarshilikni  suyuqlikni  ishqalanish  kuchi  va 
Reynol’ds soni belgilaydi. 
 
Gidravlik  silliq  quvurlar  uchun  turbulent  rejimda  gidravlik  ishqalanish 
koeffisientini G.A.Murin taklif etgan formula bilan aniqlash mumkin: 
2,5
Re)
(lg
1,01


г

  
 
Gidravlik  notekis  quvurlar  uchun 
560
/
Re


d
k
e
bo’lganda,  quvurni  butun 
uzunligi bo’yicha gidravlik qarshiligiga suyuqlikni quvur devoriga ishqalanishi kuchi 
hal  etuvchi  ahamiyatga  ega  bo’ladi,  gidravlik  ishqalanish  koeffisienti  asosan  nisbiy 
ekvivalent notekislikka bog’liq bo’ladi va  
B.L. Shifrinson formulasi bilan aniqlanadi. 
25
.,
0
э
d
k
11
,
0







ш

 
 
560
23
/
Re



d
k
e
  qiymatda  kompleksni  o’zgarishini  xarakterlovchi  gidravlik 
qarshiliklarni  o’tuvchi  qismida,  A.D.  Al’tshul  formulasidan  foydalanish  tavsiya 
etiladi.  
25
.,
0
e
э
R
68
d
k
11
,
0








п

   
Yuqorida keltirilgan (6.5) formuladagi 
п

 qiymati gidravlik qarshiliklarni uchta 
(silliq,  o’tuvchi  va  notekis)  zonasi  uchun  yetarli  darajada  aniqlikda  topiladi. 
10
/
Re


d
k
e
  qiymatda  aniqlangan  natijalar  G.A.  Murin  kattaliklari  bilan, 
500
/
Re


d
k
e
  da  Shifronson  kattaliklari  bilan  mos  keladi.  Shuning  uchun  xisoblash 
uchun  kerak  bo’lgan  nomogrammalarni  qurishda  A.D.  Al’tshul  formulasidan 
foydalanilgan.  
 
Mahalliy 
gidravlik 
qarshiliklarni 
aniqlashda 
Veysbax 
formulasidan 
foydalanamiz. 
2
2




м
P
 
 
 
bu yerda 

 quvur uchatkasidagi mahalliy qarshiliklarni umumiy koeffittsienti. 
Mahalliy  bosim  yo’qolishini  quvur  uzunligi  bo’yicha  ekvivalent  gidravlik 
qarshiliklar  bilan  almashtirish  mumkin.  Bunda  (6.2)  formuladagi  l  o’rniga  mahalliy 
qarshiliklarni ekvivalent uzunligi l
e
 qiymati qo’yiladi, ya’ni mahalliy qarshiliklaridagi 
bosim yo’qolishi qiymatiga teng bo’lgan quvur uzunligi qo’yiladi. 
Yuqorida  keltirilgan  (6.2)  va  (6.6)  formulalarni  birgalikda  yechib  quydagiga 
ega bo’lamiz. 


d
l
э

 
 

---

 
131 
 
Issiqlik tarmog’ini xarakterli mahalliy qarshiliklari uchun ekvivalent uzunliklar 
me’yoriy xujjatlarda keltirilgan. 
Tarmoqlangan  quvurlarni  gidravlik  hisobini  bosimni  o’rtacha  solishtirma 
yoqolish  uslubi  bilan  xisoblash  qulay,  shuning  uchun  to’la  gidravlik  qarshiliklarni 
yozish uchun quyidagi ifodadan foydalanamiz: 
)
(
R
)
(1
l
R
1
h
h
э
c
c
ch
m
л
m
ch
l
l
P
P
P
P
P
P
























   
bu  yerda 

-  uzunlik  bo’yicha  qarshilikdan,  mahalliy  qarshilikda  yo’qotilayotgan 
bosim  qismini  xisobga  oluvchi  koeffisient; 
л
R
-  uznlik  bo’yicha  solishtirma  bosim 
yo’qoltilishi, PaG’m 
Yuqorida keltirilgan (6.2) formuladan quyidagiga ega bo’lamiz: 




2
5
2
2
d
10
27
,
6
2
d
R
G
л






 
 
bu yerda G – issiqlik tashuvchini sarfi, tG’soat 
Hisob ishlarini yengillashtirish uchun (6.9) formula bo’yicha nomogramma va 
jadvallar tuzilgan, undan issiqlik tarmoqlarini loyihalashtirishda foydalaniladi.