Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

7.3. Urbanizatsiya va aholi salomatligi Inson umrining salmoqli qismi tabiat quchog’ida bo’lishi uni sog’lom, baquvvat va barkamol o’sishi garovidir. Keyingi vaqtlarda yirik shaharlarning barpo bo’lishi, aholining fiziologik va ijtimoiy hayotida qator noqulayliklarni keltirib chiqarmoqda, shu tufayli AQSh, Farbiy Evropa va Osiyoning qator mamlakatlaridagi yirik shaharlarda (xususan, Tokioda) shahar aholisi soni tobora kamayib bormoqda. Bunga, yirik shaharlarda atrof muhitning ifloslanganligi, kishilarning tabiatdan ancha yiroqlashib ketganligi, inson umrining ko’p vaqtini turli qurilmalar qurshovida o’tishi, yorug’lik (quyosh nuri) hamda kislorod tanqisligi sabab bo’lmoqda.

Shaharlarda atmosfera havosining haddan tashqari ifloslanganligi tufayli quyosh nurlarining qaytishi ko’payadi. Ayniqsa, ultrabinafsha nurlarining etishmasligi kishilar hayotiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bu nurlar tyeridagi zararli mikroorganizmlarni yo’qotadi, tanada minyeral moddalar almashuvini ta’minlaydi, organizmni turli kasalliklarga nisbatan bardoshliligini orttiradi.

Tadqiqotlar ultra binafsha nurlarni me’yorida olgan bolalar, uni etarlicha olmagan bolalarga nisbatan shamollashga 10 marta kam chalinishini isbotlaydi. Shahar aholisi salomatligiga, ayniqsa, atmosfyera havosi va uning holati kuchli ta’sir etadi. Buyuk allomamiz Abu Ali Ibn Sino: “Agar havoda chang va g’ubor bo’lmasa, inson ming yil yashardi”,deya yozganida katta hikmat bor. Yirik shaharlardagi o’ziga xos mikroiqlim: harorat va namlikning o’zarishi kishilar organizmida issiqlik hamda modda almashinuviga ta’sir etib, nafas olish, yurak faoliyati, qon aylanishi va tyeri holatini belgilaydi.

Sanoatlashgan mamlakatlarda aholining ko’pchiligida qon aylanish jarayonining buzilganligi aniqlangan bo’lib, 50% o’lim ham aynan ushbu kasallik bilan bog’liqligi ayon. Umuman quyosh nuri, kislorod etishmasligi, harorat va namlikning o’zgarganligi insonning mehnat qobiliyati pasayishiga, kayfiyati buzilishiga, uyqusizlikka sabab bo’ladi. Yirik sanoat shaharlari havosida inson uchun zararli bo’lgan ayerozol zarrachalar miqdori 10-20 marta ko’p bo’lib, kasallik tarqatuvchi baktyeriyalar ham 5-10 marta ortiq bo’lishi aniqlangan. AQSh (Los-Anjelos, Donora, Pittsburg...) va Farbiy Evropaning yirik sanoatlashgan shaharlarida (London, Afina, Nitstsa, Milan...) hamda Mexiko, Tokio, Iokogamada zaharli gaz va changlar aralashmasidan vujudga kelgan achchiq tumanlik-smog (uning tarkibida namning ko’p – 70% bo’lishi fotokimyoviy smog deb ataladi) muntazam kuzatiladi. Tokioning sanoatlashgan hududlaridagi tibbiy ko’rikdan o’tkazilgan aholining 35%i, Amyerikaning Donora shahrida 65 yoshdan oshgan aholining 60%i smog tufayli o’pka kasalligiga chalinganligi aniqlangan. Ana shunday smog tufayli 1952 yil dekabrda Londonda mudhish hodisa ro’y byerdi. Smogdan zaharlanishdan 4 kecha-kunduzda 4000 kishi nobud bo’ldi, o’n ming kishi kasallikka chalindi. 1962 yilda yana ushbu hodisadan 1000 ga yaqin kishi halok bo’ldi.

Iflos havodan nafas olish ancha qiyin bo’ladi, o’pkaga havo to’liq etib bormaydi, chang-g’uborlarni o’pkada yig’ilishi nafaqat o’pkani, balki tananing boshqa a’zolari va to’qimalarini ishdan chiqaradi. Astma, emfizema, yuqori nafas yo’llari katari kasalliklari manbai ham iflos havodir.

Urbanizatsiyaning inson salomatligi yomonlashuviga o’ta ta’sirli omillaridan biri shovqin-surondir. Uning asosiy manbai – transport (avtomobil, temir yo’l, havo transporti) sanoat va maishiy korxonalar hamda qurilish texnikasidir. Inson umuman shovqinsiz muhitda yashashi mumkin emas. Ammo shovqin kuchi ortishi kishi salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Shovqin kuchi detsibel (db)da o’lchanadi. Uning 0-50 db bo’lishi insonga yoqimli ovoz sifatida ta’sir etadi (daraxt barglarining shitirlashi, mayin musiqa ovozi), 60-90 db shovqin yoqimsiz (baqirib gapirish, yozuv mashinkalari xonasidagi tovush), 100-120 db kuchdagi shovqin zararli (yuk mashinasi, jaz musiqasi), shovqin kuchining 130-200 db bo’lishi xavfli hisoblanadi (reaktiv samolyot, artillyeriyaning to’p otish vaqtidagi tovushlar). Shovqin kuchining ruxsat etilgan me’yori (REM) 80 db, eng yuqori chegarasi 110 db. Hozirda shovqin kuchi yirik shaharlarda me’yordan 10-20 db ga ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Yirik shaharlar aholisining 60% dan ortig’i shovqindan shikoyat qiladilar. Gyermaniya aholisi o’rtasida o’tkazilgan so’rovlar natijasida aholining 69%i transport, 21%i qo’ni-qo’shnilar va bolalar shovqinidan, 8%i ish joylaridagi, 2%i boshqa turdagi shovqin manbalaridan shikoyatlanishi ma’lum bo’ldi. Kishilar qadimdan shovqinga qarshi kurashib kelganlar. Yuliy Tsezar shaharlarda kechqurun barcha turdagi transport harakatlarini ta’qiqlagan. Angliya qirolichasi Elizaveta I shaharda kechqurun soat 22⁰⁰ dan so’ng turli janjallarga barham byerishni buyurgan. Qadimgi Rimliklarda shahar hududida tovush chiqaruvchi hunarmandchilik ishlarini bajarishga ruxsat etilmagan. Xatto, shaharda (Rim) xo’roz boqish qat’iyan man etilgan. Hozirda Rio-de-Janeyro, Rim hamda Qohira va Yaqin Sharqdagi yirik shaharlar eng syershovqin shaharlar hisoblanadi. Ulardagi syerqatnov ko’chalarda shovqin kuchi 110 db dan ham ortadi. Bunday kuchli shovqin insonning eshitish qobiliyatini butunlay ishdan chiqaradi, markaziy nyerv tizimi faoliyati o’zgarishi, qon bosimi ko’tarilishi, modda almashuvi buzilishi, yurak faoliyati yomonlashuvi, nafas olishning qiyinlashuvi ham kuchli shovqin ta’siridandir. Kuchli shovqin xotira va diqqatni susaytiradi, fikrlashni sekinlashtiradi, uyqusizlikni keltirib chiqaradi, kishilarni jahldor bo’lishga sabab bo’ladi. Shovqin ko’chining 130 db dan ortishi inson organizmida keskin o’zgarishlar, 180 db dan ortishi o’lim bilan tugashi mumkin. Kuchli shovqin mehnat unumdorligini 10-60% kamaytiradi. Syershovqin muhitda faoliyat ko’rsatadigan kishilarda turli kasalliklarga chalinish, odatdagi sharoitda mehnat qiladigan kishilarga nisbatan 25% yuqori bo’ladi. Mutaxassis olimlar syershovqin shaharlarda inson umri bir necha yilga qisqarishini ta’kidlaydilar.

Umuman tibbiyot tadqiqotlari shahar aholisi o’rtasida o’lim ko’rsatkichlari ancha yuqori ekanligini ko’rsatadi. Aholisi 1 mln. va undan ortiq bo’lgan shaharlarda rak kasalligiga chalinganlar qishloq joylarga nisbatan 2 barobar ortiqligi, bronxid esa ancha keng tarqalganligi ma’lum. Yirik shaharlarda atmosfyera havosining ifloslanganligi, transport xarakatlarining jadalligi, doimiy shovqin, quyosh nurining etishmasligi, urbanizatsiya va sanoat rivojlanishining nazoratsizligi turli kasalliklarning avj olishi uchun ko’pgina qulayliklar tug’diradi, natijada ekologik tushkunlikka sabab bo’ladi.