Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

---

19 

Fanning funksiyalari va taraqqiyotning asosiy bosqichlari 

 

Ma’lumki,  inson  va  insoniyat  faoliyatida  fan  ham  muhim 

ahamiyat  ga  ega.  Fanlarning  kelib  chiqishi  insoniyat  taraqqiyotini 

yangi  bosqichlarga  olib  chiqa  boshladi.  Fanning  paydo  bo‘lishi  va 

shakllanishi  haqida  asosan  ikki  yo‘nalish  ko‘zga  tashlanadi: 

eksternalistik va internalistik. 

Eksternalistik  yondoshuv  tarafdorlarining  fikricha,  fanning 

paydo  bo‘lishi  faqat  tashqi  omillarga  ya’ni  ijtimoiy,  iqtisodiy  va 

madaniy  hayotning  ta’sirlari  bilan  bog‘liq.  Ushbu  sohalarning 

determinatsiyasi  –  ya’ni  sababiy  bog‘lanishlari  natijasidir. 

Internalizm ta’limoti tarafdorlarining fikricha, fanning kelib chiqishi 

va rivojlanishi ehtiyojlarga bog‘liq. Shu bilan birga internalizmchilar 

tafakkur taraqqiyotini ham unutmaydilar. Tafakkur natijasida qonun 

va  qonuniyatlar  paydo  bo‘ladi  va  ushbu  sohalar  fanlarni  vujudga 

kelishiga  sabab  bo‘ladi.  Umuman  olganda  mazkur  ikki  sohada  fikr 

yurituvchilarning  mulohazalari  nisbatan  qarama-qarshi  bo‘lsa-da, 

bir-birlarini mutlaqo inkor etmaydilar.  

Ko‘plab  tadqiqotlarning  xulosalari  bo‘yicha  fan  qadimgi 

Yunonistonda  milloddan  avvalgi  1  ming  yillik  o‘rtalarida  vujudga 

kelganligini  e’tirof  etadilar.  Aslini  olganda  fanning  unsurlari  bir 

necha  ming  yillar  ilgari  qadimgi  Hindiston,  Xitoy,  Misr,  Markaziy 

Osiyoda  ham  paydo  bo‘lgan.  Tadqiqotchilar,  ayniqsa,  yevro-

patsentrizm  tarafdorlari  fanni  faqat  yevropa  taraqqiyoti  bilan 

bog‘lashlari  unchalik  to‘g‘ri  emas.  Demoqchimizki,  fanning  paydo 

bo‘lishida  qadimgi  Sharq  mamlakatlarining  ham  hissalari  ulkandir. 

Ta’kidlash  lozikmki,  fan  bir  butun  institut  sifatida  ya’ni  ilmiy 

bilimning  mustaqil  tarmog‘i  shaklida  XIV  asrning  boshlarida 

shakllandi.  

Bu  davrda  jahonda  ijtimoiy  inqiloblar  yuzaga  keldi.  Natijada 

san’atning  turli  tarmoqlari,  savdo-sotiq,  harbiy  bo‘linmalar, 

dengizchilik, arxitektura sohalari rivojlandi.Ushbu jarayonlar avvalgi 

fan  obyektlarini  kengayishiga  turtki  bo‘ldi.  Fanlarning  tarixiga 

e’tibor qaratsak, fanlarni klassifikatsiyalashga qadimdan uringanlar. 

Jumladan,  mutafakkir  Aristotel’  fanlarning  tasnifini  quyidagicha 

izohlagan.  

---

20 

                              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Ushbu  sxemalar  21-22  betlar  I.Saifnazarov  va  boshqalar. 

Fanning  falsafiy  masalalari.T.  “Fan  va  texnologiya”  2007  yil.dan 

olindi.) 

Ko‘rinib  turibdiki,  fanlar  haqida  faqat  yevropa  olimlari  emas 

balki  Sharq  mutafakkirlari  ham  o‘z  fikrlarini  bildirib  qoldirganlar. 

Yuqoridagi  sahifalarda  falsafaning  ilmiy  dushyoqarash  sifatidagi 

ahamiyatini ko‘rsatgan edik. Binobarin, fan ham ilmiy dunyoqarash