|
Dunyoni idrok etishda falsafiy dunyoqarashning o‘ziga xosligi
Falsafiy dunyoqarash ham o‘zining maxsus xususiyatlariga ega.
Chunki, u nazariy tomonlarga ko‘proq e’tiborni qaratadi. Falsafiy
dunyoqarash olam, inson, jamiyat, tabiat haqidagi umumiy
tasavvurlar va savollarga javob berishga intilgan jarayondir. Bu
birinchidan, ikkinchidan esa falsafiy dunyoqarash insoniyatning
milliy va umuminsoniy qadriyatlarini hisobga olib fan sifatida
shakllangan. Shu ma’noda falsafaning predmeti haqida so‘z
yuritganda, e’tibor berilsa, dunyoqarash ta’rifi bilan aloqada
ekanligini sezish qiyin emas. Falsafiy dunyoqarash oldingi tahlil
qilingan dunyoqarashlardan yana shu tomoni bilan farq qiladiki, olam
va uning turli jihatlari haqida fikr yuritganda muammolarning
qo‘yilishi, ularni yechish usullari, predmeti, vazifasi butunlay
boshqachadir. Shu bilan bir qatorda, falsafiy dunyoqarashda
umumiylik va ilmiylik ham mavjud. Falsafiy dunyoqarashda, diniy
17
dunyoqarashdan farqli o‘laroq, uning obyekti borliq, inson, jamiyat,
zamon, vaqt muammolari bo‘lib, ularga aniq dalillar yordamida
yondoshib tushuntirishga intilinadi.
Falsafiy dunyoqarash jamiyat a’zolarini loqaydlikdan toza-
lashga harakat qiladi. Barcha shaxslarning hayotiy muammolarini
yechib yashashga chorlaydi. Hayot qiyinchiliklarini, undagi
ziddiyatlarni oldini olishga yordamlashadi. Shu ma’noda, ilmiy
falsafa insonlar faoliyatida katta ahamiyatga ega. Sababi, ilmiy
falsafa inson faoliyati haqida dalilli falsafiy fikrlarni o‘rtaga qo‘yadi.
Uning yashashi mohiyatini yoritadi.
Ilmiy falsafaning markazida inson va jamiyat, tabiat yotadi.
Ayniqsa, insonning yaratuvchi kuch ekanligini e’tirof etadi. Ilmiy
falsafa olamning yaratilganligini, shu haqidagi g‘oyalarni inkor
qilishga intiladi. «Dunyoviy aql», «Dunyoviy mutloq ruh», «Mutloq
g‘oya»lar to‘g‘risidagi fikrlarni inkor qiladi. Chunki, ular, ilmiy
falsafiy dunyoqarash tarafdorlarining fikricha, ilohiyotni bo‘rtirgan
holda talqin qiladilar. Ilmiy falsafa o‘z faoliyatida, olam, undagi
barcha jarayonlar, predmetlar doimiy harakatdagi materiyaning
mahsuli ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Olam o‘z qonuniyatlari
asosida taraqqiy etadi, deb targ‘ib qiladi. Ilmiy falsafa bilan
shug‘ullanuvchilar diniy ta’limotlardagi olam va odamni xudo
yaratgan degan fikrni tanqid qiladi.
Ilmiy falsafa olamni bilish, uni xarakterlash mumkin, deb
mulohaza qiladi. Insonning aql idrokini cheksiz, deb biladi. Ilmiy
falsafa, falsafa yaratgan nazariy bilimlardan xulosa qilgan holda,
barcha hodisalarning o‘zaro munosabatini, aloqadorlik va
bog‘lanishlarni mantiqiy tafakkur yordamidan anglash mumkin, deb
biladi. Ilmiy falsafaning ijobiy xususiyatlaridan yana biri shuki, u
nazariya va amaliyotni birlikda tahlil qiladi. Ularni bir – biridan
ajratmaydi. U ana shu birlik, aloqadorlik tamoyiliga amal qiladi.
Falsafiy dunyoqarash tafakkurlash jarayoniga e’tiborni qaratadi.
Insonni ijod qilishga chaqiradi va shu bilan birga o‘z mavzusini boyita
boradi. Falsafiy dunyoqarashda insonning odob – axloqiga, qad-
riyatlariga jiddiy e’tibor beriladi. Falsafiy dunyoqarashda milliylik bilan
umuminsoniylik mujassamlashgan. Falsafiy dunyoqarash orqali fikr
yuritish oliy darajadagi umuminsoniy faoliyatlarni qadriga yetish ham
demakdir. O‘tmishga nazar tashlaydigan bo‘lsak, o‘tmishda alloma
18
faylasuflar tomonidan aytilgan va ma’naviy meros qilib qoldirilgan
falsafiy fikrlarda, da’vatlarda umuminsoniylik xislatlari mujas-
samlashganki, ular o‘z mohiyati jihatidan axloq va tarbiyaviy jihatlar
negizini tashkil qiladi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, inson faoliyatida dunyoqarash
muhim ahamiyatga ega. Shu sababli hozirgi zamonda O‘zbekiston
fuqarolari, ayniqsa, yoshlari yangicha fikrlashlari, yangicha
dunyoqarashga ega bo‘lishlari davr talabidir. Hayot to‘xtab qolmas
ekan, inson faoliyati ham, jamiyat faoliyati ham o‘zgarib boradi.
O‘zbekistonda huquqiy demokratik, adolatparvar jamiyat qurilar
ekan unda yashaydigan barcha insonlar hayot imkoniyatlaridan
bahramand bo‘lishga haqlidirlar. Buning uchun o‘zbek xalqi yangi
falsafiy dunyoqarash bilan qurollangan bo‘lishi lozim. Bu
dunyoqarash sobiq sovet tuzumi dunyoqarashidan mutloqo farq
qilishi-sifat jihatidan yangilanishi tabbiiy bo‘lishi kerak. Ma’lumki,
Sobiq tuzumda ko‘p fikrlilik, hur fikrlilik uncha ham qo‘llab-
quvvatlanilmagan. Tashabbuskorlik, ijodkorlik qilgan shaxslar
shubha ostiga olinar edi. Ijod va tashabbuskorlik bilan dunyoga
kelgan fikr va amaliy faoliyatlar ming chig‘iriqdan o‘tkazilgan.
O‘tganda ham byurokratlar, amaldorlar qo‘lida yillab yotar edi. Inson
tafakkuri nazar-pisand qilinmasdi. Dunyoqarash yagona kom-
munistik mafkuraga bo‘ysundirilgan edi. Shu sababli insonlar tor
dunyoqarash doirasida fikr yuritar edilar. Falsafaning milliylik
jihatlari haqida baralla fikr yuritganlar «partiya va hukumatga» qarshi
bo‘lib chiqar edilar. Sobiq tuzim yemirilganda bunday yon-
doshishlarning loyqa jihatlari ko‘zga tashlandi. Respublikadagi ilg‘or
fikrlilar marksistik falsafa hayotni buzib talqin qilganligini seza
boshladilar. Hatto onda sonda ba’zi fikri tor odamlar falsafadan voz
kechish kerak, degan xom-xayollarni o‘rtaga qo‘yib, o‘z milliy
falsafasini ham o‘sha falsafaga qo‘shib qo‘yaqoldilar. Bunday
yondoshish nonko‘rlik bo‘lar edi. Asrlar davomida shakllangan
falsafaga “xanjar” urilardi. To‘g‘ri, markscha - lenincha falsafani
muqaddas g‘oyaga, hatto, diniy holatga tushirib qo‘yilgan edi.
Ammo, bundan to‘g‘ri xulosa qilish zarur. Demak, falsafaga
yangicha yondoshish davr talabidir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
