|
Diniy dunyoqarashning shakllanishi
Afsonaviy dunyoqarashga nisbatan aniqroq bo‘lgan dunyo-
qarash bu diniy dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarash o‘zining
hayotiyligi bilan farq qiladi. Diniy dunyoqarshda xudo bilan inson
faoliyati ko‘proq o‘rin olgan. Ammo borliqdagi barcha mavjudot,
harakat voqealarni diniy dunyoqarash ham qamrab olgan. Demak,
diniy dunyoqarash deganda, voqelik taraqqiyoti ilohiy kuch, ya’ni
xudoga bog‘lab ifodalanishi tushuniladi. Zero, bu dunyoqarashda
barcha tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ichki ziddiyat va o‘zaro
munosabatlardan emas balki Ollohning qudrati natijasidan izlanadi.
Mo‘’jizaviy kuchga intilish paydo bo‘ladi. Diniy munosabatlar
ko‘proq diniy kitoblar Qur’oni Karim, Hadislar, Tavrot, Zabur,
Injilda o‘z aksini topgan. Diniy dunyoqarash ham to‘satdan paydo
bo‘lmagan. Yakkaxudolik dinidan avval kishilar fetishizm
(narsalarga e’tiqod) sehrgarlik, totemizm, animizm kabilarga
sig‘inganlar. Dinning kelib chiqishi haqida turli fikr va qarashlar
bo‘lgani singari, diniy dunyoqarshning ham kelib chiqishi haqida
turlicha yondoshuvlar mavjud. Ba’zi birovlar diniy dunyoqarashning
to‘la shakllanishini sinfiy jamiyatlarning paydo bo‘lishi bilan
15
bog‘laydilar. Ba’zilar esa uni abadiy bo‘lgan, deb e’tirof etishadi.
Jumladan, quldorlik jamiyatini paydo bo‘lishi bilan poleteizm, xalq,
millat dinlari paydo bo‘lib, feodalizm davrida esa jahon dinlari,
buddizm (VI-V eramizgacha), xristianlik (eramizning I - asrida)
islom (eramizning VII asri) kelib chiqqan. Diniy dunyoqarash diniy
e’tiqodga asoslanadi. Bu degani ilohiy mavjudotlarning mavjudligini
e’tirof etish va unga ishonishdir. Masalan, diniy ta’limotlar diniy
e’tiqodi o‘ta kuchli bo‘lgan kishilar tomonidan madh etilgan va etilib
kelinayotir. Diniy fikrlarning barchasi Allohning nomi bilan
bog‘langan. XI asrda (ba’zi adabiyotlarda 1119-yil, ba’zida 1136-yil,
yana birida 1145-yilda tug‘ilgan deb ko‘rsatiladi) yashab ijod etgan
shayx shoir va mutafakkir Muhammad Farididdin ibn Ibrohim shayx
Attori Nishopuriyning «Ilohiynoma» asarining qanday boshlanib
yozilganiga e’tiborni qaratsak, diniy e’tiqodning salmog‘ini sezamiz.
Chunki olim har bir hikoyatning boshlanishida Ollohga hamdu-
sanolar aytib, o‘z fikrni davom ettirgan.
Diniy dunyoqarash ko‘proq dindorlar uchun o‘ta muqaddas
bo‘lib hisoblangan va yuqorida keltirilgan mulohazalar sifatida
asarlaridan o‘rin olgan.Diniy e’tiqodning tarixi ham juda uzoqlarga
borib taqaladi. Diniy e’tiqod deganda faqat yakka xudolik emas, balki
ko‘p xudolik kabi boshqa turdagi sig‘inishlar ham nazarda tutiladi
(fetishizm, sehrgarlik, totemizm, anamizm kabi). Fetishizm -
(portugal’cha fetishizm - volshebstvo) ibtidoiy jamiyatda paydo
bo‘lgan. Madaniy taraqqiyotning pastligi natijasida shakllangan
bo‘lib, o‘sha davr talabidan kelib chiqgan. Insonlar narsalarda ham
ijtimoiy holat faoliyatini izlaganlar. Tabiiy kuchlar narsalarda ham
rivojlanadi, deb taxmin qilganlar va shu tabiiy narsalarga sig‘in-
ganlar. Qadimgi davrlarda kishilar fetishizmni shunday tushungan
bo‘lsalar-da marksistik ta’limotda uning mohiyati o‘zgartirib
tushuntiriladi. Ya’ni u tovar (mol – mulkga kapitalistlarning
yondoshishi, deb tushuntirildi. Binobarin, kapitalistlarni tovarga
sig‘inishlari boylik manbai), muqaddas bo‘lganligi uchun uni
mutloqlashtirildi. Demak, davr o‘zgarishi bilan fetishizm ham o‘z
mohiyatini o‘zgartirib borgan.
Sehrgarlikka sig‘inish Avstraliya, Janubiy va Shimoliy
Amerika, Afrikada yashovchi qabilalar o‘rtasida keng tarqalgan.
Masalan, hayvonlarni ikkiga bo‘lganlar. Toza va toza bo‘lmaganlar.
16
Ularning talqinida ba’zi hayvonlarni xudo o‘z qudrati bilan saqlagan
va ularni ovqat bilan ta’minlagan. Totemizm – (toteman – so‘zidan
olingan bo‘lib, hozirgi Shimoliy Amerika hindu qabilalaridan
birining nomi). Ibtidoiy tuzum davridagi qadimiy dinlardan biri. Bu
so‘z birinchi marta Dj. Longo tomonidan XVIII asrda qo‘llanilgan.
Totemizmda ma’lum turdagi hayvon yoki o‘simlik turlari bilan inson
guruhlarining aloqasi borligi tushunilgan. Yo‘q bo‘lib ketgan
hayvonlar belgilariga, ularning ajdodlariga sig‘inganlar. Emishki,
o‘sha o‘tib ketgan turlar insonlarni turli ofatlardan saqlagan.
Animizm – (lat – ruh, qalb) ham ibtidoiy jamoa davrida paydo
bo‘lgan. Hodisa va narsalarga, inson faoliyatiga ta’sir etuvchi ruh va
his-tuyg‘ularini animizm, deb yuritganlar. Animizmning kelib
chiqish sabablari bu tabiiy qiyinchiliklarga bardosh bera olmaslik,
ilmiy bilimlarni yetishmasligidir. Tabiatdagi sir-asrorlarni bilmagan
kishilar his – tuyg‘u va ruhlarga ishonganlar. Diniy dunyoqarashda
insonning his-tuyg‘ulari ko‘proq ahamiyatga ega. Hozirgi davrda
dinning insonlarga ta’sirini hisobga olib, uning fan bilan aloqasini
ko‘rsatuvchi faylasuflar ham yo‘q emas. Bunday qarash tarafdorlari
diniy e’tiqod va fan insonni haqiqatga yetaklovchi sohalar, deb
targ‘ib qiladilar. Ularning fikricha, bu sohalar bir – biriga zid emas.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
