Hozirgi davrda milliy falsafani rivojlanishi va xalqaro
aloqalarni tashkil etishning ahamiyati
Falsafada milliylik va umuminsoniylik haqida turlicha fikrlar
o‘rtaga tashlanadi. Falsafa o‘z mohiyati jihatidan o‘zining muhokama
25
obyekti sifatida mazkur masalalarni ham qamrab olgan. Markscha-
lenincha falsafa milliylik va umuminsoniylikni ham biryoqlamalik
bilan hal etgan. Chunki, bu ta’limotda sinfiylik nuqtai nazari o‘ta
mubolag‘alashtirilgan edi. Shu munosabat bilan milliy falsafa haqida
fikr yuritilganda, har bir xalqning manfaatlari ham nazarda tutilishi
kerak. Falsafiy fikrlarning o‘zi shu milliylikdan, aniqrog‘i, xalq
hisoblangan millatlar faoliyatidan kelib chiqadi. Ya’ni, yakkalikdan
umuminsoniylikka qarab borib, muammolarni o‘rtaga qo‘yadi va uni
yechishga yordam beradi. Demak, falsafa fani har bir millatning
faoliyatidan kelib chiqib umumiy xulosalar chiqaradi. Shu munosabat
bilan aytish mumkinki, o‘zbek milliy falsafasi ham mavjud bo‘lib, u
o‘ziga xos xususiyatlarni qamrab oladi. O‘zbek falsafasi ham boshqa
millatlar singari uzoq tarixiy manbalar asosida shakllangan,
rivojlangan, rivojlanayapti. To‘g‘ri, falsafa fanining millatlar nomi
bilan bog‘lanishi falsafada kamdan-kam tilga olinadi. Chunki,
bunday yondoshish O‘zbekiston hududida eramizgacha bo‘lgan
davrlarda yashagan ajdodlarimiz ham borliq va koinot, inson ruhiyati
va ilohiyot, bilish va haqiqat, jamiyat va hayvonot olami sirlarini
bilishga intilganlariga shubha yo‘q. Zero, bu sohalar qadimiy falsafiy
tafakkur yuritish natijasidir. Ana shu tafakkur yuritish alohida
mamlakatda, alohida millatga oid bo‘lsa ham, boshqa mamlakat va
millatlar tafakkuridek o‘ta mustaqil bo‘lgan. Ammo boshqa millatlar
faoliyati bilan bog‘langan. Tajriba, fikr almashilgan. Har bir millat
o‘zining qadriyatlari va urf-odatlarini, milliyligini tiklaganki,
keyinchalik davr o‘tishi bilan ularni avlodlar tahlil qilaboshlaganlar
va o‘z millatlarining falsafasini paydo qilganlar. Bundan o‘zbek
falsafasi ham istisno emas.Ta’kidlash lozimki, o‘zbek falsafasini
shakllanishiga ta’sir qilgan omillardan biri shuki, bu O‘rta Osiyo
xalqlari o‘rtasida o‘zbek xalqi ko‘proq o‘troq holda yashagan.
O‘zbek ajdodlari azaldan hunarmandchilik, savdogarchilik,
chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Shu turmush tarzining o‘zi
tabiat, jamiyat, inson tafakkuri faoliyatlarini tahlil qilish zaruriyatiga
aylangan. Faoliyatdagi zaruriy muammolarni yechishning yo‘l-
yo‘riqlari izlangan. Ayniqsa, ma’lumki, o‘zbek davlatchiligi tarixi
uzoq-uzoq davrlarga borib taqaladi. Ravshanki, davlatchilikning
tashkil topishi, uni ifoda qilish, mohiyatini anglash falsafiy fikrlarni
kelib chiqishiga sababchi ham bo‘lgan. Ibtidoiy tuzumning
26
yemirilishi unga nisbatan yuqoriroq rivojlanishga ega bo‘lgan
tuzumni paydo bo‘lishi borliq haqidagi tushuncha va tasavvurlarni
yanada mukammallashtirishga olib kelgan. O‘zbek xalqi ajdodlari
tarixiga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, undagi tarixiy yodgorliklar,
rivoyat va asotirlar, ertaklar, afsonalar rang-barang turmush tarzlarini
o‘zlarida ifoda etgan. Ulardagi voqealar tafsiloti davrlar rivojidan
darak beradi. Asta-sekinlik bilan borgan taraqqiyot, insonlar
faoliyatini bir yo‘nalishda emas, balki turli yo‘nalishlarga burib
yuborgan. Natijada qarama-qarshi fikrlar paydo bo‘lganki, bu fikrlar
borliq to‘g‘risida bo‘lib, borliqni turlicha ifodalaganlar. Afsonaviy,
diniy qarashlarda o‘z aksini topgan. Natijada falsafiy qarashlar paydo
bo‘lgan.Qadimgi dunyoda Movarounnahr hududida zardushtiylik
dinini aniqrog‘i, yakka xudolik haqidagi fikrlarni kelib chiqishi yangi
davr falsafiy qarashlarini shakllantira boshlagan. Abulqosim
Firdavsiyning «Shohnoma», Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hotamnoma» va boshqa bir
qancha ilmiy-adabiy manbalarda ko‘rsatilgan hayratomuz voqealar,
xalqlar haqida ma’lumotlar, insonlarning turmush tarzi jarayonlari
o‘zbek falsafasining qadimdan mavjudligidan dalolat beradi.
Gerodot, Strabon va boshqa qadimgi allomalar o‘zbek xalqining
ajdodlari
haqida
o‘z vaqtida mukammal fikrlarni yozib
qoldirganlarki, bu fikrlar turli sohadagi olimlarimiz tomonidan
yanada chuqurroq o‘rganilishni taqozo etadi.
O‘zbeklar tarixida shu jarayon diqqatga sazovorki, boshqa
hududlarda bo‘lgani kabi davr o‘tishi bilan fikrlar ham o‘zgara
borgan. Oddiylikdan murakkablikka qarab borgan. Masalan,
zardushtiylik, moniylik, mazdakiylik, sarbadorlik, tasavvufiylik hara-
katlari o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan. Xalq irodasi, uning falsafasi
orqali maydonga kelgan, rivojlangan. Keyinchalik jaddidchilik
ta’limotlari paydo bo‘ldi. XX asrning oxirida esa istiqlol falsafasi qad
ko‘tardi. Shu sababli ham o‘zbek falsafasini o‘rtaga qo‘yish va uni
o‘rganish davr taqozosidir. Hozirgi o‘zbek falsafasining shakl-
lanishida milliy faylasuflar asarlarini nazarda tutish o‘zbek falsa-
fasining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash va yo‘nalishlarini
aniqlash imkoniyatini beradi. XX asr o‘rtalaridan boshlab O‘zbe-
kistondagina emas, sobiq ittifoq respublikalari o‘rtasida ham e’tibor-
ga sazovor bo‘lgan bir qancha O‘zbekiston faylasuflari yetishib
27
chiqdi. Asarlari o‘z davrini aks ettirgan bo‘lsada, ularni o‘rganish
foydadan xoli bo‘lmaydi. Bu faylasuflar qatoriga I.M.Mo‘minov,
E.Yusupov, S.Shermuhamedov, J.Boboyev, M.Baratov, X.Po‘latov,
O.M.Xayrullayev, J.Tulenov, A.Ortiqov, M.Abdullayeva, T.Mahmu-
dov, Z.Qodirova, V.Alimasov, N.Hakimov, O.Fayzullayev, A.Va-
liyev, M.Hasanov, Y.Jumaboyev, I.Soifnazarov, Z.G‘ofurov, A.Ja-
lolov, X.Aliqulov, R.Nosirov, Q.Nazarov, E.Hoshimova, R.Imoma-
liyeva, T.Mahmudov, R.Taganov, F.Abdurahmonov, A.Abdusaidov,
S.Azimov, S.Otamuradov, B. Ziyomuhamedov, V.I.Zohidov, I.Kari-
mov, Z.Davronov, O.Fayziyev. S.P.Tursunmuhamedov, Q.Xonaza-
rov, Yu.Sh.Shodimetov, U.Haydarov, B.Ismoilov, S.Mamashokirov,
J.Ramatov, K.Sodiqov, X.Shayxova, I.Xo‘jamurodov, J.Ya.Yax-
shilikov, I.Ergashev, U.Qoraboyev, U.Abilov, M.A.Abdullayev,
T.Abdushukurov, B.Aliyev, M.Ahmedova, A.Begmatov, M.Bol-
tayev, X.F.Vohidov, E.X.Bobomurodov, S.Komilova, S.Rahimov,
S.Sanginov, I.Jaborov, J.Jaborov, B.R.Karimov, N.Najimov,
O.P.Umrzoqova, B.T.To‘ychiyev, A.Q.Qodirov, A.G‘.Qahhorov,
M.Qahhorova, A.Choriyev, S.Choriyev, M.Xolmatova, X.Yu.Salo-
mova, B.O.To‘rayev, E.U.Umarov va boshqalarni kiritish mumkin.
Mazkur nomlari tilga olingan va olinmagan faylasuflar falsafaning
turli sohalarini rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shgan olimlar
bo‘lib, ular yozgan asar va ilmiy ishlar davr talabidan kelib chiqqan
va ba’zi muammolarni ma’lum ma’noda hal etishga yordam bergan.
Bu faylasuflarning XX asrning oxirgi yillarida yozgan asarlari
ko‘proq, mustaqillik, istiqlol falsafasiga qaratildi. Bular qatoriga A. M.
Jalolovning «Inson omili, falsafa, mafkura, siyosat» T., 1991.,
«O‘zbekiston: mustaqillik, ma’naviyat, mafkura» T., 1996y., «Istiqlol
ufqlari» T., 1998y.; E.Yusupovning «Istiqlol yo‘nalishida», I. Ergashev-
ning «Mustaqillik, siyosat va qishloq» T., 1995y., S. Shermuha-
medovning «Falsafa fani yangilanishining ba’zi muammolari» T., 1996
y., «Madaniyat va sivilizatsiya» T., 1996y.N.Shermuxammedovaning
“Falsafa” T.,”Noshir” 2012., “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” T.,Fan va
texnalogiya 2014, Z. Davronovning “Ilmiy ijod metodologiyasi,”
T.,Iqtisod-moliya 2007., “Ekologiyaning ijtimoiy siyosiy falsafiy
asoslari” ((hammualliflikda) T.,Iqtisod-moliya 2006), Sh.I.Xaitovning
“O‘zbekiston falsafa tarixi” (T., Noshir 2011), “Murosa va O‘zbekiston
28
falsafa tarixiga kirish” (T.2006), J.Yaxshilikov, N.E.Muxamma-
diyevlarning “Milliy g‘oya – taraqqiyot strategiyasi” (T., “Fan” 2017),
I.Saifnazarov va boshqalarning “Fanning falsafiy masalalari” (T. “Fan
texnologiya” 2007), B.To‘rayevning tanlangan asarlari ikki jild (T.
2015), O.Fayzullayevning “Falsafa va fanlar metodologiyasi”
(T.2006), V.Alimasovning “Falsafa yoxud fikrlash san’ati” (T.2008)
kabilarni nazarda tutish mumkin. Albatta milliy falsafa yakka holda
rivojlanmaydi shu sababli barcha millatlarga oid bo‘lgan falsafa bilan
ham faylasuflarimiz shug‘illanishi o‘ta muhimdir ularning falsafiy
asarlarini tarjima qilish davir talabidir.
(Ushbu mualliflarning va boshqa nomlari tilga olinmagan
faylasuflarning har biri tomonidan nashr etilgan o‘nlab asarlari chop
etilgan bo‘lsada, ularning barchasini ushbu sahifani cheklanganligi
hisobga olib darslikga kiritish imkoni bo‘lmadi, uning uchun uzr
so‘raymiz)
Do'stlaringiz bilan baham: |