Ilk o‘rta asr G‘arb falsafasi rivojlanishining umumiy belgilari.
Ilk o‘rta asrlar falsafiy tafakkurida apologetika va patristika.
Sxolastika. Nominalizm va realizm.
Eramizning IV asri oxirida Rim imperiyasi ikkiga bo‘linib ketdi.
Shu munosabat bilan xristianlik dini davlat diniga aylandi. Ayni shu
davrlarda (375-568) ro‘y bergan german qabilalarining ko‘chishi
G‘arbiy Rim imperiyasining barbod bo‘lishiga olib keldi. Antik davr
tugab O‘rta asrlar boshlandi.
Ellada-Rim davridagi ijtimoiy shart-sharoitlar o‘sha davr
siyosatidan muayyan darajada chekinish va nazariy falsafaga bo‘lgan
qiziqishning yo‘qolishiga olib keldi. Aytish lozimki, antik davrning
tugashi insonlar faoliyatida muhimroq bo‘lgan jarayonlarni izlab
topishga majbur qila boshladi. Insonlar turmush qiyinchiliklari
sabablarini endi dindan axtara boshladilar. O‘sha davrda rivojlangan
neoplotonizm va tugab borayotgan stoiklar qarashlari xristianlikning
keng tarqalishiga sabab bo‘la boshladi. Xristianlik o‘z mohiyati
jihatidan insonlar faoliyatiga qaratilgan edi. U har bir kishiga najot
izlashga yordam berardi. O‘sha davrdagi insonlar siyosiy
huquqsizlik, moddiy nochorlik va jismonan azob-uqubatlar, yovuzlik
va johillik hukmron bo‘lishidan qat’iy nazar, yaxshi yashash umidini
yo‘qotmasdi. Hech bo‘lmaganda shunga intilardilar. Bu dunyodagi
hayot, xristian dinining targ‘iboticha, dramatik tarixiy jarayonning
bir qismi bo‘lib, uning oxirida har kishini bu hayotdagi nohaqliklar
va ko‘rilgan jabru sitamlar uchun kelajakda odil mukofoti bor.
Chunki, barcha holatlarni sezuvchi tangri taolo barchani yaratuvchisi
73
sifatida o‘zi mehribonlik qiladi. Ana shunday g‘oyalar asosida O‘rta
asrning boshlarida Aristotel ta’limoti xristianlik bilan sintezlashtirildi
va xristian dini hukmron bo‘la boshladi. Oldingi mavzularning birida
ta’kidlanganidek, xristian dinining ikkiga: “katolik” va “protes-
tantlik”ka bo‘linishi yagona mafkuraning yemirilishiga olib keldi. Bu
bo‘linish xristianlik teologiyasini keltirib chiqardi. Teologiya
noxristianlarning e’tirozlarini himoya qilishga qaratildi. Grek
faylasuflari uchun inson umuman va butkul kosmosda boshqa
jonivorlar bilan birga bo‘lgan mavjudot hisoblanadi. Insonlar
muayyan darajada yuqori turuvchi ammo alohida, imtiyozli o‘rinni
egallamagan mavjudot hisoblangan. Tosh va tuproq, o‘simlik va
hayvonlar, odamlar va xudolar bitta tugal olamda mavjud deb
tushunilgan. Xristianlik qoidasiga ko‘ra esa bunday bo‘lmagan. Xudo
bu dunyodan yuqoridagi mavjud shaxs hisoblanadi. Butun borliq-
toshlar, o‘simliklar, hayvonu odamlar xudo tomonidan odamlarning
makoni sifatida insonlar panoh topishi uchun yaratilgan. Olam va
odamlar xudoga nisbatan ikkilamchidir.
Inson
kosmologik
va
qadriyatlik
jihatidan
markaziy
mavjudotdir. Hayot tarixdan iborat bo‘lib u qiyomatga qarab
harakatlanadi. Davr o‘tishi bilan xristianlikning g‘oyalari falsafadan,
jumladan, siyosiy falsafadan ham o‘rin ola boshladi. Bu g‘oyalar
asosida dunyoviy institut va cherkov institutlari paydo bo‘ldi.
Cherkovlar davlat qo‘l ostidagi va u davlat tomonidan qo‘llab
quvvatlanuvchi institut sifatida shakllandi. Cherkov davlatning etnik-
diniy masalalar bo‘yicha rasmiy tanqidchisi mavqeini qo‘lga
kiritgandan so‘ng, odamlar dunyoviy hukmronlarni tanqid qilish
uchun ma’lum asoslarga ega bo‘ldilar. Bu yevropada ozodlik
g‘oyalarining rivojlanishiga yordam berdi.
O‘rta asrlar falsafiy tafakkurida diniy ta’limotlarning rivojlani-
shida apologetika, patristika, sxolastika kabi yo‘nalishlar ham paydo
bo‘ldi. Jumladan, apologetika (grek tilidan olingan bo‘lib apologe-
tikos-himoya qiluvchi) ma’nosini aglatadi. Bu ta’limot dalilar orqali
diniy ta’limotni himoya qilishga intildilar. Shu sababli ularning ta’li-
motini teologiyaning bir bo‘limi sifatida e’tirof etuvchilar harakati
boshlangan. Bu ta’limot katoliklar va pravoslavlar sistemasida ish
yuritdilar. Protestanlar esa ularga qarshi chiqdilar. Apologetika
tarkibida ollohni borliqda faoliyat yuritishini isbotlovchi aql-farosat
74
hammadan oliy ekanligini isbotlashga urinadilar. Ruhni o‘lmasligi
ollohning faoliyatiga taalluqli ekanligini targ‘ib qildilar. Xulosa qilib
aytganda, apologetikaning faolyati ratsionalizim va irratsionalizm
ko‘rinishida diniy ta’limotni oqlashga harakat qilganlar.
Yana shunday oqimlardan biri bu-patristika oqimidir. Patristika
so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib-poter-ota,(otets) degan ma’nolarni
anglatadi. Xudo haqidagi xristianlikni targ‘ib qiluvchi ta’limot. 2-8
asrlarda cherkovda xizmat qiluvchilar avliyo otalar (bilim
beruvchilar) deb tanilgan. Ushbu ta’limotda xristian avliyolarining
ilohiyotga oid falsafiy, ijtimoiy siyosiy qarashlar aks etgan-Patristika
atamasi “avliyo otalar adabiyoti” atamasi bilan ham mashhur. Ushbu
ta’limotning asoschilari qatorida Origen, Aleksandriyalik Kliment,
Buyuk Vasiliy, Ioann Zlatoust, Vizantiyalik Leontiy, Avliyo
Avgustin va boshqalarni ko‘rish mumkin. Patristikaning asosiy
mavzusi: uchlik mavzusidir. Ya’ni uch ko‘rinishda xudoning
yagonaligi ifodalanadi. Xudo-ota, Xudo-o‘g‘il, Xudo-muqaddas.
Patristikada Iso payg‘ambarning ikki tabiati-ilohiy, insoniy
xususiyati madh etiladi. Cherkov yig‘inlarlarida mazkur soha mavzu
qilib olingan. Ammo bunday mavzuga e’tiroz bildirganlar ham
bo‘ldi. Bular cherkov reformatsiyasi asoschilari M.Lyuter va
J.Kalvinlardir. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Patristika asarlari
Bibliya bilan bir qatorda turib Xristian dinining asosiy manbasi
hisoblanadi. Yana bir oqim sxolastikadir.
Sxolastika oqimi ham o‘rta asrlarda faoliyat yuritgan
ta’limotlardandir. Grek tilidan olingan bo‘lib maktab ma’nosini
bildiradi. Bu ta’limot tarafdorlari diniy dunyoqarashning nazariy
jihatdan asoslashga uringanlar. Sxolastik ta’limot antik dunyo
faylasuflari Platon va Aristotel’ g‘oyalariga ko‘proq asoslangan.
Sxolastika ta’limoti bir necha davrlarga bo‘linadi. Neoplatonchilik
ruhida Ioann Skot Eriugena, Ansel’m Kenterberskiy, Ibn Rushd, Ibn
Sino kabi mutafakkirlar ham fikr bildirganlar. 14-15 asrlarda xristian
Aristotelizm yuqori pog‘oniga ko‘tarilgan 15-16 asrlarda katoliklar
va protestantlar birgalashib reformatsiyaga qarshi chiqishlar ro‘y
bergan. Yani davr yevropa filosofiyasi sxolastik ta’limotini tanqid
qilganlar.
Ana shunday bir sharoitda yangi falsafiy oqimlar paydo bo‘la
boshladi. Shular jumlasiga nominalizm va realizmni olish mumkin.
75
G‘arbiy Yevropa falsafasida ikki oqim – nominalizm, realizm orasida
kurash davom etdi. Realizm – sxolastika, diniy qarashdir.
Nominalizm – o‘z davrining progressiv qarashi edi. Ular orasidagi
kurash umumiy tushuncha – universallar masalasi uchun kurash edi.
Realizm vakili Duns Skot fikricha, tushuncha real mavjud
mohiyatga ega, u birlamchi, narsalar ikkilamchi, tushuncha mangu,
narsalar vaqtincha.
O‘rta asr realizmi idealizmning ifodasi katolitsizm, sxo-
lastikaning falsafiy asosi edi. Foma Akvinskiy Aristotel falsafasi
orqali xristianaqidalar tizimini nazariy asoslashga urindi. Aristo-
telning materialistik, progressiv qarashlarini olib tashladi.
F.Akvinskiy shakl bordir, shakl birlamchi, jon o‘lmas, tana esa halok
bo‘ladi. 1. Tabiatdan tashqari aql bor. 2. Tabiiy kishini aqli bor. Bu
xristianlik falsafasining asosidir, deb fikr yuritdi.
Feodalizm davrida falsafa o‘zining yangicha bosqichiga
ko‘tarildi. Foma Akvinskiy (1225-1274) katolik dini ideologiyasini
ishlab chiqdi. Ya’ni uning ideologiyasida falsafa va dinning maqsadi
xudoning mavjudligini isbotlashdir. Undan tashqari jamiyatdagi
tengsizlikni ham xudodan, deb biladi.
O‘rta asrda diniy ideologiya asosiy hukmron bo‘ldi. Lekin
materialistik va ateistik qarashlarni tamomila tugata olmadi. O‘rta
asrda materializm bilan idealizm o‘rtasidagi qarama-qarshilik realizm
bilan nominalizm o‘rtasidagi qarashda ifodalanadi. Nominalistlar
fikricha, yakka yakka narsalar, ularning xususiyatlari obyektiv
mavjud. Ular birinchi, tushuncha ikkilamchi. Tabiat bo‘lmaganda
ularda tushuncha ham bo‘lmasdi.
Nominalistlar va realistlar tushunchalarni umumlashtirishning
haqiqiy mohiyatini, ya’ni narsa va hodisalardagi mavjud hodisalar
bizning ongimizda aks etganligini tushuntirdilar, ammo ayrim va
umumiy hodisalar orasidagi bog‘lanishni birga emas, qarama-qarshi
qilib qo‘ydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |