Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Номукаммал рақобат
. Мукаммал рақобат ва «тўла монополия» 
тушунчалари илмий абстракция ҳисобланса-да, мутахассислар учун 
жамиятнинг иқтисодий ҳаѐтини чуқур таҳлил қилиш имконини бера-
ди. Амалда мукаммал рақобат ҳам, тўла монополия ҳам бўлмайди. 
Лекин шундай иқтисодиѐт тармоқлари борки, улар ушбу «идеал-
лар»га жуда яқин бўлишлари мумкин (айни чоғда тўла монополия-
лаштирилган тармоқлар, одатда, давлат назорати остида бўлади). 
Ҳозирги замон бозор иқтисодиѐтида номукаммал рақобат, яъни бозор 
рақобатининг монополия билан қоришуви устундир (2-расм). 
Фирма чиқараѐтган маҳсулоти ҳажмини ўзгартириш йўли билан 
унинг нархини ўзгартирадиган фирма 
номукаммал рақобатчи
деб 
аталади. Америкалик машҳур иқтисодчи П.Самуэльсон донолик 
билан айтганидек, «
бундан унинг (фирманинг) эгасининг феъли ѐмон, 
у хотинини севмайди ѐки счѐтлар бўйича ҳақ тўламайди, деган 
маъно келиб чиқмайди, асло
». Муайян хил маҳсулотни чиқаришда 

---

мазкур рақобатчининг улуши шу қадар катта бўладики, у ишлаб 
чиқаришни камайтириш ѐки кўпайтириш таклиф даражасига, демак, 
товар нархига ҳам таъсир кўрсатади. 
Номукаммал рақобатнинг иккита жуда кенг тарқалган ҳолатини 
алоҳида кўрсатиш мумкин: 1) бирор товар бозорида ишлаб чиқарув-
чиларнинг сони кам бўлган (олигополия) ҳолати, 2) фарқловчи 
маҳсулотлар (масалан, автомобилларнинг турли хиллари)ни яратувчи 
ишлаб чиқарувчиларнинг сони кўп бўлган ҳолат. 
Ҳар икки ҳолатда ҳам ишлаб чиқарувчи ишлаб чиқариш ҳажми-
ни камайтириш ѐки кўпайтириш орқали нархларга каттагина таъсир 
кўрсатиши мумкин. Аммо нархларни тартибга солиб туришда қуйи-
дагилар амал қилади: биринчидан, мутлақ монополист сифатида ҳам 
талабнинг ўзгарувчанлиги билан чекланганлик. Иккинчидан, ўхшаш 
маҳсулот ишлаб чиқарувчи (олигополия шароитида) оз сонли рақо-
батчиларнинг ѐки бир-бирининг ўрнини босадиган товарлар (фарқла-
нувчи ишлаб чиқарувчи сони кўп бўлганда)ни ишлаб чиқарувчи 
рақобатчилар хатти-ҳаракатларининг чекланганлиги. 
Олигополия.
Мукаммал рақобатнинг яна бир тури олигополия 
шароитидаги рақобатдир. Унинг муҳим хусусияти шундан иборатки, 
рақобат курашида озчилик қатнашади. Товар ва хизматлар бозорида 
кам сонли фирмалар хукмронлик қилади, пировардида, олигополия 
рақобати юзага келади. 
Олигополиянинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 
1.
Тармоқда оз сонли корхоналарнинг мавжуд бўлиши олигопо-
лиянинг энг муҳим белгисидир. Товарлар ва хизматлар бозорида нис-
батан кам сонли ишлаб чиқарувчилар ҳукмронлик қилган тақдирда, 
тармоқ олигополистик ҳисобланади. Бундай тармоққа тегишли кор-
хоналарнинг сони аниқ белгиланмайди. Чунки бозорнинг олигополия 
модели эркин монополия билан монополистик рақобат оралиғидаги 
катта соҳани қамраб олади. 
2.
Олигополистик тармоқ бир хил ѐки табақалашган маҳсулот 
ишлаб чиқариши мумкин. Кўпчилик саноат маҳсулотлари, масалан, 
пўлат, мис, алюмин, қўрғошин, темир кабилар – физик хоссасига 
кўра бир турдаги маҳсулот ҳисобланади ва олигополия шароитида 
ишлаб чиқарилади. Истеъмолчилик товарлари, чунончи, автомобил-
лар, ювувчи воситалар, сигаретлар, маиший электр буюмлар каби-
ларни ишлаб чиқарувчи тармоқлар