Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

 
 
 
 
 
М + КРУ
Бу ерда: 
Р – баҳолар ҳажми даражаси 
У – ҳақиқий миллий даромад 
К – пул алмашинуви тезлигига боғлиқ бўлган мамлакат ичкари-
сидаги фоизлар меъѐри, коэффициенти, актив ушловчиларнинг афзал 
кўриши ва бошқалар.
Шу йўсинда пул таклифлари валюта қиймати таъсирига учра-
майди, бу эса тикка эгри чизиқ билан тасвирланади. Валюта бозори-
даги таклиф этилган тикка эгри чизиқ ҳар бир ҳолда ўзи билан уму-
мий пул массасини акс эттиради: муомалада бўлган пуллар қўшув 
(плюс) банкка таалуқли бўлмаган омонатга пул қўйган банкдан талаб 
қилиб олинадиган (депозитлар). 

---

График француз валюта бозоридаги долларга бўлган талаб ва 
таклифни акс эттиради. 
9 
Sc 
8
7
6 
5
4
3
2
Дс 
1
миқдор 
100 200 300 400 500 600 700 800 900 
Валюта олди-сотдиси содир бўлаѐтгандаги қиймат ўзида баҳо 
мувозанатини акс эттиради. 
Ҳар қандай бошқа бозордагидек, баҳо мувозанати шундай 
баҳоки, бунда талаб таклифга тенг бўлади. Келтирилган графикда 
таклиф ва талаб тенгдир, яъни 500 млрд. долл. (бир долларга 6 
француз франки тўғри келади). 
Алмашинув қиймати ҳаракати тушунчаси валютага бўлган талаб 
ва таклифга таъсир этувчи омиллар аниқлангандан кейин ойдин-
лашади. 
Мутлақо аниқки, валюта қийматларига мамлакат пул массаси-
нинг нисбий ҳолати таъсир этади. 
Халқаро майдонда миллий бозордагидек, валюта муомалада кўп 
бўлгани сари валютанинг нархи камая боради. 
Қачонки, графикда таклиф эгри чизиғи ўнгга, яъни пул массаси 
ортишини кўрсатиб бориш томон силжиса, валюта қиймати пасая 
боради. 
Пул бозорларида умумий талаб пуллардан муомала воситалари 
сифатида фойдаланиш натижасида вужудга келади. 
Моллар ва хизматларга алмаштириш билан боғлиқ бўлган 
савдолар баҳосини қоплаш учун ҳамиша муайян нақд пуллар 
захираси талаб этилади. Ҳар хил олди-сотдилар учун нақд пулларга 
бўлган талаб, уларнинг ҳажмига боғлиқ. Чунки ишлаб чиқарилган 
маҳсулот ЯММ билан тиғиз боғлангандир. 

---

Ҳақиқий ЯММнинг ўсиши мамлакат пулига бўлган талабни, 
жумладан, валюта бозорида ҳам орттиради. Бу эса талаб эгри чизи-
ғининг ўнгга ва юқорига силжишини ҳамда бошқа тенг шароитларда 
валюта қийматининг ортишига олиб келади. Ҳақиқий ЯММ ҳажми-
нинг пасайиши тескари натижага олиб келади. Ҳақиқий маҳсулоти 
камайган мамлакатнинг валютага талаби эгри чизиғи чапга ва пастга 
силжийди, бинобарин, алмаштириш қиймати эса пасаяди. 
Икки мамлакат пул бирликларининг валюта қийматида акс 
эттирилган нисбати, кўпинча, уларнинг ички баҳо даражаси ҳолати 
орқали аниқланади. Нисбий баҳолар ва валюта қийматларини боғлов-
чи гипотеза харид қилиш «тахминий мувозанати» (паритет) тартиби 
қоидаси номини олган. Ана шу принципга асосан узоқ муддатли 
келажакда баҳо даражалари ва валюта қийматлари орасида башорат 
қилиш нисбати мавжуддир; чунки моллар ва хизматлар ѐ бир мам-
лакатда, ѐки бошқа мамлакатда сотиб олиниши мумкин. 
Харид қилиб олиш қобилияти паритети дейилганда, пул маблағ-
ларини бир валютадан бошқасига айлантириш (конвертациялаш) нат-
ижасида ана шу маблағларни сотиб олиш қобилиятининг ўзгаришини 
келтириб чиқармайдиган ҳолатлар тушунилади. Иқтисодчилар алла-
қачон халқаро савдода битта маҳсулот ҳамма мамлакатларда бир хил 
баҳога эга бўлиши, ягона ҳисоблаб чиқилган валютада қолиши керак, 
деган, хулосага келганлар. 
Америка Қўшма Штатларида тахминан 1000 доллар стандарт 
истеъмол моллари ва хизматлари тўплами («истеъмол савати»)ни 
сотиб олиш учун етарли деб фараз қиламиз. 
Бу тўплам 5 буханка нон, кўйлак, бир шиша пиво, 50 литр 
бензин, сартарош хизматлари, 10 дақиқа шаҳарлараро телефон 
алоқалари ҳақи ва бошқалардан иборат бўлиши мумкин. 
Шундай тўплам Францияда 6000 франк турса, унда 1 долларга 6 
франк сотиб олиш қобилияти паритетига мос келади. Бу АҚШда 1000 
долл. харажатлар ѐки уларни франкларга алмаштириш ва франкларда 
шунга ўхшаган молларни сотиб олиш, истеъмолчи учун бир хилдаги 
сотиб олиш даражасини кўрсатади.
Валюта қиймати паритетга тенг бўлмаган ҳолда баҳо ва валюта 
қийматини тенглаштирувчи механизм ишга тушади. Бу эса котиров-
каларни мувофиқлаштиришга, мослаштиришга олиб келади. 
Товар, масалан, шахсий компьютер АҚШда 1000 дол., Франция-
да эса 5000 фр. туради дейлик. Фараз қиламизки, долларнинг қийма-

---

ти валюта бозорида 1 дол.га 7 фр.даражасида ўрнатилган, яъни унинг 
катталиги ушбу молнинг баҳоси нисбатларидан (1 долларга 5 фр) 
юқори. У ҳолда компьютернинг Франциядаги долларлик баҳоси 
франкнинг долларга нисбатан алмашиш қийматига мос ҳолда 1 дол х 
5000 фр.,яъни 751 дол.ни ташкил этади. АҚШ да унинг франкларда 
ифодаланган баҳоси
, яъни 7000 фр. тенг бўлади. 
Бундан кўринадики, бир хил валютада ифодаланган молнинг 
баҳоси икки мамлакатда бир хил эмас. Долларнинг қиймати баҳо 
паритетидан юқори бўлгани учун компьютер Францияда арзон тура-
ди. Бу омил АҚШ билан Франция орасида савдо-сотиқнинг пайдо 
бўлишига олиб келади. Савдогарлар учун компьютерни Францияда 
5000 фр. сотиб олиш ва уни Америкага экспорт қилиб, 1000 долларга 
сотиш ҳамда уларни валюта бозорида 7000 фр.га алмаштириш 
фойдалидир. 
Бундай операция уларга 2000 фр.фойда, даромад келтиради 
(масаланинг моҳиятини жўнлаштириш учун компьютерларни АҚШ 
га олиб кетиш билан боғлиқ транспорт ва бошқа харажатларни нолга 
тенг деб тахмин қиламиз). 
Америкалик харидорларга компьютерларни Францияда сотиб 
олиш ҳам фойда келтириши мумкин. 
Бу ҳолда улар 1000-715=215 дол. иқтисод қилишлари мумкин. 
Франциядан келтирилган молларга талабнинг ўсиши франкка бўлган 
талабнинг ортиши ва долларнинг валюта бозоридаги таклифига, бу 
эса доллар қийматининг паритет даражасигача пасайишига олиб 
келади. Доллар қиймати баҳолар нисбатидан паст бўлса, у ҳолда 
савдо йўналиши ўзгаради. Арзонроқ Америка молларининг Франция-
га экспорти долларга бўлган талабнинг ўсишига ва франк таклифига, 
бу эса доллар қийматининг паритет даражасигача ортишига олиб 
келади. 
Харид қилиш қобилияти паритети принципи, сўзсиз, чекланган 
қўлланишда бўлиши мумкин. 
Бу чекланганлик мос равишдаги валюта қийматини таққослаш 
асосни ҳосил қилувчи моллар ва хизматлар таркибига боғлиқлигини 
билдиради. 
Бир миллий иқтисодиѐтдаги молларнинг нисбий баҳоси ана шу 
молларнинг бошқасидаги нисбий баҳосига тўғри келмайди. Бунинг 

---

оқибатида «истеъмол савати»да бир молнинг бошқасига алмашти-
рилиши валюта қиймати катталигининг ўзгаришига олиб келади. 
«Истеъмол савати»ни танлаб олишнинг ягона ва энг маъқул, па-
ритети ҳисоблаб чиқиш асосига қўйилган усули бўлмагани учун бу 
концептуал тушунча алмашинув қийматларини маълум бир диапа-
зонда акс эттиради, аммо аниқ, мутлақ катталик бўла олмайди. Сотиб 
олиш қобилияти паритети параметри тахминий бўлганлигига 
қарамай, ундан фойдаланиш валютанинг алмашинув қиймати билан 
боғлиқ муаммосини аниқлаш учун фойдали асос ҳисобланади. Бун-
дай тушунчадан фойдаланиб, валюта қийматининг паритети даража-
сидан юқори ѐки пастга тебранишига мажбур қилаѐтган сабабларни 
ўрганишга киришиш мумкин. Бошқача айтганда, энди қандай кучлар 
валюта талаби ва таклифи эгри чизиқ ҳолатини ўзгартира олиши 
мумкинлигини аниқлаш лозим бўлади. 
Қайсидир бир валютанинг бозордаги таклифи мамлакатнинг пул 
массаси ҳажмига тенг бўлса, унинг қийматига таъсир қиладиган оми-
ли пул массасининг нисбий ўзгаришига олиб келади. Агарда доллар 
таклифи камайтирилса, у ҳолда ҳар бир доллар камдан-кам бўлади ва 
унинг нархи ўсади. Бундай камайиш АҚШ Федерал резерв тизими-
нинг қаттиқроқ кредит пул сиѐсатини олиб борилиши туфайли рўй 
беради. 
Чеклаш сиѐсати мамлакатнинг банк тизимидаги эркин ликвид 
маблағларнинг ҳажмини камайтиради, банкларни қаттиқроқ шарт-
ларда кредитлар тақдим этишга мажбур қилади ва бу билан АҚШ пул 
массасининг асосий қисмини ташкил этадиган долларли депозитлар 
ҳажмини камайтиради. Кредит шартларини «қаттиқлаштириш» қарз 
олувчиларнинг ҳам имкониятларини пасайтиради, пулга маҳсулот 
чиқаришга, ишчилар жойи, миқдори, баҳоларга бўлган жами талабни 
камайтириб, умумий харажатларни қисқартиради. 
Ички талаб ва иш жойларининг қисқариши баҳо пасайишини 
келтириб чиқаради. Чет эллик харидорлар ўзларига фойдали, арзон-
роқ Америка молларини сотиб олишга киришадилар. Америка мол-
лари харидининг ўсиши долларга талабни оширади, бу эса доллар 
қийматининг бошқа валюталарга нисбатан кўтарилишига олиб кела-
ди. Қарама-қарши ўзгаришлар пул массасининг ошиши натижасида 
рўй беради. 
Марказий банк пулга бўлган таклифни кўпайтирган тақдирда 
доллар баҳоларининг қадрсизланиши рўй беради. Бир муддат даво-

---

мида юқорироқ доллар баҳолари бошқа мамлакатлар моллари ва 
хизматларига халқаро талабни кўчиради, чунки бу моллар арзондир. 
Натижада долларга бўлган талаб қисқаради, бошқа валюталарга ма-
салан франклар ва иенларга эса ортади. Бунинг оқибатида доллар 
қиймати пасаяди. 
Пул таклифи пасайишининг график кўриниши валюта таклифи 
тикка эгрисининг чапга, кўпайишининг эса ўнгга силжишидан иборат 
бўлади. 
Пул массасининг нисбий ўзгариши ва ҳар хил мамлакатларда 
мавжуд бўлган бозор фоиз меъѐрлари бир-бири билан тиғиз боғлан-
ган. Уларнинг алмашинув қийматларига таъсир этиш механизмини 
шундай таърифлаш мумкин. Францияда фоиз ставкалари 1 фоизга 
ортди, бошқа мамлакатларда эса ўзгармади, деб фараз қилайлик. Ун-
да инвесторлар франкларни бошқа валюталарга алмаштириб харид 
қила бошлайдилар. Чунки франкларни банкларга қўйиш, вексель ва 
облигацияларни айни шу валютада сотиб олиш энди сармояни, 
маблағни бошқа мамлакатларда ишлатилганига ва уни бошқа валю-
таларга қўйилганига нисбатан 1 фоизга кўп даромад келтиради. 
Шундай қилиб, ана шу валюта қийматида француз фоизлари-
нинг ўсиши франкни жозибалироқ валютага айлантиради. Пировар-
дида, франк валюта бозорида харид қилиниб, сўнгра инвестицияла-
нади. Ўз-ўзидан, франкка бўлган талаб ортади. Талаб эгри чизиғи 
юқорига ва ўнгга силжийди. Франкнинг бошқа валюталарга нисбатан 
қиймати ортади. Ҳаммаси содда кўринади: франкдан тушадиган фоиз 
миқдорининг ўсиши бошқа тенг шароитларда бу пул белгиларини 
инвесторлар учун жозибалироқ кўринади, чунки франкларни қарзга 
бериш фойдали бўла боради. 
Энди фоизни ҳақиқий меъѐри, номинал иш эмас, балки валюта 
бозоридаги талаб эгрисининг ўзгаришини конкрет мисолда кўриб 
чиқамиз. 
Францияда ҳақиқий фоиз ставкаси 5 фоизни ташкил этади, дей-
лик. Бу вақтда АҚШ ҳамда Францияда иқтисодиѐтида пул қадрсиз-
ланиши рўй бермаган. Сўнгра, Францияда йилига 5 фоиз даражасини 
тавсифлайдиган нарх ошиши бошланди деб, фараз қилайлик. Бунга 
мос ҳолда кредиторлар меъѐрдаги фоиз миқдорини 10 фоизгача кўта-
радилар, натижада ҳақиқийси ўзгармасдан 5 фоизлигича қолаверади. 
Шу вақтда АҚШдаги нарх даражаси ва мавжуд фоиз меъѐрлари 
олдинги даражада қолди, дейлик. Кўриб чиқилаѐтган мамлакат 

---

иқтисодиѐтидаги қадрсизланиш жараѐнларидаги фарқ натижасида 
франкни ва доллар орасидаги харид қилиш қобилияти паритети ўз-
гара бошлайди. Франция иқтисодиѐтида рўй бераѐтган қадрсизланиш 
натижасида франкнинг паритетлашган алмашинув қиймати йилига 5 
фоиз тезлигида пастга туша бошлайди. 
Юқоридаги баѐн этилганлардан қуйидаги хулосага келиш 
мумкин. 
Мамлакат ичкарисидаги фоиз ҳаѐтий миқдорининг ўсиши капи-
тал оқимини келтириб чиқаради, миллий валюта ва валютанинг ал-
машинув қийматига талабни оширади. Бундай ҳолат графикда шу ва-
лютага бўлган талаб эгри чизиғининг ўнгга ва юқорига қараб силжи-
ши кўринишида ифода қилинади. 
Фоиз ҳаѐтий миқдорининг пасайиши қарама-қарши натижага 
олиб келади. Мамлакатдан капитални оқиб кетиши натижасида унинг 
валютаси ва алмашинув қийматига талабнинг пасайиши юз беради. 
Графикда бу талаб эгри чизиғининг пастга тушишини ва чапга қараб 
силжишини ифода этади. 
Фоизнинг меъѐрдаги миқдорининг ўзгариши катталиги бўйича 
қадрсизланиш жадаллиги ўсишига тенглигини акс эттирувчи, ҳақи-
қий фоиз миқдорини олдинги даражада қолдиради; бу эса ўз ҳолича 
валютани на кўпроқ на камроқ олдингига қараганда жалб қиладиган 
даражага етказмайди. 
Фоизнинг меъѐрдаги миқдорининг ўзгариши валютага талаб эг-
ри чизиғининг силжишига бирор таъсир кўрсата олмайди. Баҳолар-
нинг нисбий ўзгариши ҳам валюта қиймати тебранишларининг саба-
би бўла олиши мумкин. Масалан, АҚШда баҳолар даражаси тез ўса 
борган сари, бошқа мамлакатларда ўзгармай турганда харидорлар 
Америка ишлаб ишлаб чиқариши маҳсулотларидан воз кечиб, арзон-
роқ молларни харид қилишга киришадилар. Натижада долларга 
бўлган талаб камаяди, бошқа валюталарга бўлган талаб эса ўсади. 
Талабнинг шу тарзда ўзгариши натижасида долларнинг қиймати 
бошқа валюталарга нисбатан пасая бошлайди. Валюта қийматига да-
ромаддаги нисбий ўзгаришлар ҳам таъсир кўрсатади (мамлакат мил-
лий даромадининг шу кўрсаткичга нисбатан ўсиши, бошқа мамла-
катларда талаб мажмуи ўсиши ва б.қ). У ҳолда миллий валюта қийма-
ти пасаяди. Мамлакат импорти унинг даромади даражасига тўғри 
боғлангандир. Аҳоли даромадларининг ўса бориши натижасида кўп-
роқ моллар, шу жумладан, импорт молларини харид қилиш имкони 

---

туғилади. Импорт молларига талабнинг ўсиши муносабати билан чет 
эл валютасига бўлган талаб ҳам ошади ва миллий валютага нисбатан 
қиймати ортади. 
Бошланишда чет эл валютасининг бозори, графикада кўрсатил-
ганидек, мувозанат ҳолатида (айлантириш қиймати 1 долларга 6 
франк), бўлади, деб тахмин қиламиз. Унда Франциядаги миллий да-
ромад ўсишининг жадаллиги (талаблар мажмуи) АҚШдаги шундай 
кўрсаткичдан ортиқча эканлиги маълум бўлади. 
Франциядаги иқтисодий фаолликнинг кенгайиши даромадларга 
мос равишда давлат институтлари, фирмалари ва матлуботчилари ха-
ридининг сони кўпайганлигини билдиради. Оқибатда бошқа тенг ша-
роитларда ўзга мамлакатлардан харид қилинадиган моллар ҳам 
кўпаяди. АҚШдан Францияга импортнинг орта боришига қараб, чет 
эл валютаси бозоридаги долларга бўлган талаб ҳам ўса боради. 
Америка молларини сотиб олиш мақсадида етарли миқдордаги 
долларни харид қилиш учун АҚШдан молларни импорт қилишни 
хоҳловчи фирмалар ўша миқдордаги долларга нисбатан кўпроқ 
франкни таклиф қилишга мажбур бўлади. Шундай қилиб, импорт 
молларига талабнинг ортиши билан франкнинг долларга нисбатан 
баҳоси пасайиб кетади. 
Ҳақиқий ишлаб чиқариш ҳажмларининг оширилиши ўзгача на-
тижага олиб келади. Тахмин қиламиз: мамлакатнинг ҳақиқий ЯММи 
бошқа юртлардагидан тезроқ ўсиб бормоқда. Қишлоқ хўжалигига 
яроқли янги ерларни ўзлаштириш, саноатда меҳнат унумдорлигининг 
ўсиши, янги нефть конларининг очилиши натижасида шундай 
ўзгариш рўй бериши мумкин. Бошқача айтганда, сўз билан айтганда 
ҳақиқий маҳсулот янги ресурсларни жалб этиш йўли билан ѐхуд бор-
ларидан самаралироқ фойдаланиш йўли билан кўпайиши мумкин. 
Моллар сони, миқдорининг ортиши ўз ортидан миллий валюта 
қатнашадиган битимлар ҳажмининг кўпайишини келтириб чиқаради. 
Битимлар миқдорининг ўсиши олди-сотдиларни амалга ошириш 
учун муайян мамлакат валютасига бўлган талабни оширади. Аммо 
бундай талаб оддий мол эҳтиѐжи каби қондирилиши мумкин эмас, 
чунки пул массаси (валюта таклифи) Марказий банкнинг сиѐсати би-
лан аниқланади (ҳар ҳолда қисқа муддатни режада). Талабнинг ўзга-
ришига «бефарқ» қаровчи хўжалик вакиллари иқтисодиѐти жадалроқ 
ўсаѐтган мамлакат валютасида қарз олишга ѐки молни сотиш ўрнига 
уни олишга интиладилар. 

---

Бунинг натижасида ушбу валютанинг қиймати ортади. АҚШ 
ҳақиқий ЯММи ўсаяпти, деб фараз қиламиз. Экспорт улуши ишлаб 
чиқаришнинг умумий ҳажмида ўзгармаса ҳам, молларни АҚШдан 
олиб кетишнинг мутлақ катталиги ортади. 
Америка молларини харид қилиш учун доллари даркор Америка 
валютасига бўлган талаб ҳам ортади. Шу вақтнинг ўзида доллар 
таклифи Федерал резерв тизими сиѐсатига боғлиқ бўлади. Пул масса-
си қисқа муддат давомида ўзгартирилиши мумкин.
Талабнинг таклифдан ошиши натижасида долларни харид қил-
моқчи бўлган шахс ҳар бир долларга бошқа мамлакатлар пул бирлик-
ларидан кўпроқ беришга мажбурдир. Бу эса долларнинг алмашинув 
қиймати ошганлигини билдиради. Валюта бозорлари тўлов баланси-
нинг икки хил кўрсаткичи ҳақидаги расмий ҳабарларга таъсирчан 
бўлади. 
Бу кўрсаткичлардан бири савдо баланси, бошқаси жорий опера-
циялар бўйича ҳисоб-китоб балансидир. Айтилганидек, савдо балан-
си мамлакатнинг мол экспортини импортига нисбатини акс эттиради. 
Жорий операциялар бўйича ҳисоб-китоб баланси бу моллар ва хиз-
матлар учун тўловларнинг бир мамлакатдан бошқа мамлакатникига 
нисбати плюс чегарадан ташқарига трафарет тўловнинг чегара ичка-
рисидаги трафарет тўловига нисбати (бир томонлама ўтказиш) де-
макдир. Валюта бозорининг ана шу кўрсаткичлар динамикасига ре-
акцияси ўз мантиқига эга. 
Савдо ѐки жорий баланснинг салбий сальдоси мамлакат чегара-
дан ташқаридан олганига кўра кўп пул сарф этишини билдиради. 
Бундай номослик шунга олиб келадики, кўплаб миллий валюта хо-
рижликларга ўтиб кетади. Оқибатда, унга бўлган эҳтиѐж камаяди. 
Кўплаб чет эллик валюта мулки эгалари уни сотишга ҳаракатига ту-
шадилар. Бундан ташқари, савдо танқислиги, жорий ҳисоб-китоблар 
танқислиги моллар ва хизматларни чет эл валютасида сотиб олишга 
бурилиш рўй берганини кўрсатади. Бозорнинг кўплаб қатнашчилари 
чет эл валютасига эга бўлиш ва уни сарф қилишни афзал кўришади. 
Бозор бундай ҳолатни ҳисобга олади ва, кўпинча, мамлакат жорий 
ҳисоб-китоб балансининг ўсиб борувчи танқислиги тўғрисидаги бил-
диришдан сўнг валютанинг қиймати пасайиши кузатилади. 
Салбий сальдо хорижликларнинг ўзга валютага кўплаб эга 
бўлиш хоҳишини акс эттириши мумкин. 

---

Бундай ҳолатда миллий валюта қийматининг ортиши ѐки паса-
йиши кузатилади. Шу сабабли, XX асрнинг 80-йиллари бошида дол-
лар қийматини ошиши рўй берди. 
Кишилар валюта қийматининг тебранишларга берилувчанлиги 
каби ҳодисаларга бир хилда «эътибор» беравермайдилар. Баъзи 
шахслар келгусида қандай қиймат вужудга келишига боғлиқ бўлиб 
қолмаслик учун ўз активларини фақат миллий валютада сақлайдилар. 
Бошқалари эса чет эл валютаси қийматининг тебранишларидан ѐки 
моллар ва хизматларни харид қилмоқчи бўлгандаги фарқдан фойда 
олмоқчи бўладилар. 
Моҳиятига кўра, бозорни ҳамма қатнашчилари хеджерлар (ва-
люта бозорларини суғурталовчи)га ва олиб сотарлар, битта шахснинг 
ўзи бир ўринда «суғурталовчи, қўриқловчи» бўлиб чиқса, бошқа 
ўринда олиб сотарга айланиб қолишади. 
Валютани суғурталаш «қўриқлаш» ѐки хеджерлаш ана шу валю-
тадаги на соф мажбурият, на соф активларга йўл қўймасликка йўнал-
тирилган ҳаракатни билдиради. 
Халқаро олди-сотдилар бўйича суғурталанувчилар, одатга кўра, 
чет эл валютасидаги актив ва пассив, ижобий ва салбий балансга ин-
тилаѐтган корхоналар ва кишилардир. Ўз мавқеини фунт стерлингда 
суғурталаган америкалик келгусидаги доллар билан фунт орасида ва-
люта қийматининг борлиги учун ўз сармояси, маблағига таъсир 
кўрсата олмаслигига ишонади. 
Валюта бозорлари истовчиларга ўзлари хоҳламайдиган валюта-
лардаги соф актив ва пассивлардан халос бўлиш хизматларини ҳам 
кўрсатади. Масалан, Америка фирмаси Англияга енгил автомобиллар 
учун эҳтиѐт қисмлар етказиб беради ва улар учун Лондон депозитга 1 
млн. фунт стерлинг ѐзилган чек тўловини олади. Фараз қиламиз, ана 
шу пуллар фирмага уч ойдан сўнг доллар ҳолида эмас, балки фунт 
стерлинг керак бўлади. Бу ҳолда валюта таҳликаси вужудга келади. 
Ҳар бир фунт стерлингнинг баҳоси ҳозирда фунтга 1,2 долларни 
ташкил этади, дейлик. Кейинги уч ойда эса пастга ѐки юқорига чиқиб 
кетиши ва пировардида фунт стерлингни сотиш натижасида фирма 
доллардаги баҳосини ўзгартириши мумкин. 
Агарда фирма раҳбарияти ана шу таҳликани ўзларига олгилари 
келмаса ва доллардаги маълум доимий суммани олгиси келса, фунт-
ларни бозорда тезда 1 млн. 200 минг долларга сотиш ҳақида ҳукм 
чиқариши ва бу долларни АҚШда фоизлар учун қўйиши мумкин. 

---

Бошқа мисолни кўриб чиқайлик. Фараз қиламиз, Америка фир-
маси Англиядан кийимлар партиясига буюртма беради ва уч ойдан 
сўнг унинг учун 1 млн.ф.ст. тўлаши керак. Бундай ҳолатда фирма 
кейинчалик фунтларни номаълум қийматда сотиб олиш учун шу муд-
датни ўтишини кутиб ўтириши шарт эмас. Фирма фунтларни ҳозир 
сотиб олиб кўрсатилган суммани кейин тўлаб чет эл валютасидаги 
қарзидан суғурталаниш имкониятига эга эканлигини ҳам таъкидлаш 
керак. 
Шундай қилиб, Буюк Британиядаги ташкилотлар, хусусий шахс-
лар долларни бугунги кундаги валюта қиймати бўйича сотиш имко-
ниятига ва унинг келгусидаги фунт стерлингдаги баҳоси ноаниқли-
гидан қутулиш имкониятига эга. 
Доллардаги қарзларга эга бўлган, улар бўйича тўловлар келгу-
сида яқинлашуви кутилган Буюк Британия резидентлари мажбурият-
ларини долларда тўлаш учун қанча фунт кераклигини аниқ билиш 
мақсадида ҳам олдиндан фунт стерлингга доллар сотиб олишлари 
мумкин. Валюта қийматлари тебранишини келтириб чиқарадиган бо-
зор бир вақтнинг ўзида келгусида бўладиган ўзгаришлардан «суғур-
талаши» мумкин. 
Суғурталашнинг тескариси валюта чайқовчилигидир. У чет эл 
валютасидаги соф актив ва соф пассив яратиш бўйича ҳаракатни акс 
эттиради. Чайқовчилик айни пайтда қатнашчилар қўлида бўлган ва 
аниқланмаган валюта мажбуриятларини ўзига олишини билдиради. 
Бундай мажбуриятларнинг катта қисми, валюта қийматларининг 
маълум бир ўзгаришларини кутиш деярли тахминий бўлса-да, онгли 
ҳисоб-китоблар асосида яратилади. Ҳозирги замон тажрибаларини 
ҳисобга олиб, «валюта чайқовчилиги» терминига етарли аҳамият бе-
ришимиз керак. Иқтисодиѐтда чайқовчи дейилганда чет эл валютаси-
даги келгусидаги валюта қийматига кўз тутиш ва ўз «мотив»ларига 
қарамасдан, ҳар бир тоза позицияни олган шахс тушунилади. Бозор 
чайқовчилар, шунингдек ўз активлари (маблағлари)ни суғурталовчи-
ларнинг ҳам валюталар билан савдолашишига йўл қўйиб беради. 
Чунки уларни бир-биридан ажратиш учун ҳеч қандай амалий мезон 
йўқ. Лондонда 1 млн. ф.ст.га чек олган Америка фирмаси фунтларда 
чайқовчилик қилиш имкониятига эга бўлади. Фирма уларни ҳозир 
сотмаслиги, Англияда уч ой мобайнида сақлаши, фоизлар орттириши 
мумкин. Сўнгра у бу фунтлар уч ойдан кейин неча доллар фоизни 
келтиришини умид қилади. 

---

Бозор қатнашчисининг қандай валютада чайқовчилик қилиши 
мамлакатлараро фоиз ставкалари фарқи, шунингдек унинг келгусида-
ги валюта қийматлари ҳаракатига кўз тутишига боғлиқдир. 
Фараз қиламиз, Англияда уч ойлик (90 кунлик) депозитлар 
бўйича фоиз ставкаси 4 фоизни ташкил этади. АҚШ да эса 3 фоиз, 
яъни 1 млн. фунт.стерлингга эга бўлган фирма уларни Буюк Брита-
нияга 4 фоизга қўйиши ва 90 кун ўтганидан сўнг 1 млн. 40 минг ф.ст. 
олиши мумкин. Ёки у 1 млн.фунт.стер.ни валюта бозорига 1,2 дол-
ларни 1 ф.ст. қиймати бўйича сотиши ва бу 1 млн. 200 минг долл.ни 3 
фоизлик инвестицияга қўйиб, уч ойдан сўнг 1 млн. 236 минг долл. 
(1200000 х 1,03 қ 1236000) олиши мумкин. 
Уларнинг қайси бири - 1 млн. 40 минг фунт стерлинг ѐки 1 млн. 
236 минг доллар яхши, фойдали эканлиги 90 кун ўтганидан кейинги 
валюта қийматига боғлиқ бўлади. Фунт стерлингнинг қиймати ўзгар-
маса, пулларни фунтда асраш 4 фоиздан эканлиги маълум бўлади. 
Бунинг натижасида фирма 1 млн. 40 минг ф.ст.х1.2 дол.= 1 млн.248 
минг доллар қўлга киритади. Бу эса пулларнинг АҚШда турганига 
қараганда тахминан 1 фоиз кўпдир. Фунтнинг қиймати 90 кундан 
кейин яна ошган тақдирда, маблағларни шу валютада ушлаш яна ҳам 
фойдали бўлиб чиқади. 
Агар фунтнинг қиймати долларга нисбатан 1 фоиздан ортиқроқ 
қа пасайса, фунтларни ушлаб туришнинг кераги йўқ. Масалан, фунт 
стерлинг 9 фоизга тушиб кетса ва 90 кундан кейин фақат 1,1 доллар 
турса, фирманинг зиѐн кўриши турган гап. Пулларни фунт стерлинг-
ларда асраш фақат 1 млн. 40 минг ф.ст.х 1,1 дол.,= 1млн. 144 минг 
долл. 1млн.236 минг дол. ўрнига, фунтлар ўша заҳоти долларга со-
тилганида ва АҚШда 3 фоизли депозитга қўйилганида ҳеч қандай 
қийинчиликларсиз фойда олиш мумкин бўлар эди. 
Шундай қилиб, чайқовчилик операцияларининг чет эл валюта-
сидаги фойдалилиги миллий ва муайян чет эл валютасидаги депозит-
лар бўйича фоизлари айирмасидан валютанинг қанчалик ортиқча 
қадрсизланишига боғлиқ бўлади. 
Юқорида валюта олди-сотдиси бўйича битимлар ҳақида сўз 
юритилиб, унинг тезлик билан (аниқроғи 2 иш куни мобайнида) 
амалга оширилиши таъкидланган эди. Ушбу битимлар амалга оши-
риладиган валюта қиймати касса операциялари бўйича алмаштириш 
қиймати (СПОТ қиймати) дейилади. Шу вақт мобайнида бозор 
қатнашчиларидан кўпчилиги келгусидаги аниқланган сана (муддатли 

---

шартнома)да валюталар алмаштирилиши учун шартномалар тузиш 
ўзларига қулайроқ деб ҳисоблайдилар. Кейинроқ алмаштириш учун 
қолдирилган валюта қиймати муддатли валюта қиймати деб аталади. 
Ҳар бир қиймат ҳозирнинг ўзида амалга оширилаѐтган олди ѐки со-
тди шартномаларига тегишлидир, аммо валюта алмашинуви «кели-
шилган» санада, аниқроғи келажакда рўй беради. Шартга биноан 
фунт стерлингни сотиш тўғрисида 80 кундан сўнг савдо амалга оши-
рилади деб битим тузилган тақдирда, валюта олдиндан келишиб 
олинган санада июнда келтириб олинган қиймати бўйича алмашти-
рилади. Сотувчи учун июнгача фунтларниқўлга киритиш мутлақо 
шарт эмас. Чунки у июнь ойида у валютани сотиши керак бўлгандаги 
қиймати март ойида қайд қилиб, белгилаб қўйилган. Шунга диққатни 
қаратиш керакки, муддатли қиймат ва касса операциялари бўйича 
келгусидаги қиймат бир хил эмас. 
Касса операциялари бўйича алмаштириш қиймати, қайси бир 
бозорда июн ойининг қандайдир санасида пайдо бўладиган валюта 
баҳоси демакдир. Бу жараѐнда муддатли қиймат юқори, паст ѐки унга 
тенг бўлиши мумкин. Муддатли валюта қиймати хом ашѐ моллари 
баҳосига тенг бўлганлиги учун, уларнинг қайсиларини етказиб бериш 
ҳақидаги муддатли шартнома биржада сотилади. 
Валюта бозорининг асосий вазифаси клиринг, суғурта ѐки 
чайқовчилик олди-сотдиларида муддатга оддий касса операциялари 
кабиларни бажаришдан иборат. Чет эл партнерлари билан ҳисоб-
китоб қилиш мақсадида чет эл валютаси келажакда маълум бир вақт 
ўтиб керак бўлиши кўзда тутилганда, уни сотиб олиш учун маблағ-
ларни ҳозирнинг ўзида ажратиш зарурати йўқ. Валютани аниқ тўлов-
лар муддати етиб келган вақтда олиш кафолатланган вақтдагина 
муддатли шартнома тузиш мумкин бўлади. Бу ҳолда валютани сотиб 
олиш шартномаси уни далилий бажарилишида амалга оширилади. 
Энди муддатли бозорда суғурталашнинг қандай кўринишларда 
амалга оширилиши ҳақида сўз юритади. 
Дейлик, Буюк Британияга автомобиль эҳтиѐт қисмлари етказиб 
берган Америка фирмаси валюта таҳликаси ва ўзининг 1 млн.ф.ст. 
тезликда касса операциялари (спот) бўйича мавжуд бўлган алмашти-
риш қиймати бўйича 1 фт. ст га 1,2 дол.дан сотишни танлаб 
ўтирмаслиги мумкин. 1 млн. ф.ст. ни Англияда қолдириш усули мав-
жуд. Шу билан бир вақтда, қийматни қайси бўйича фирма ўз фунти-
ни сотиши мумкинлиги, қайд этиб қўйилиши мумкин. Масалан, 

---

фунтни 90 кунлик 4 фоизлик депозитга қўйиш мумкин, лекин уни 
дарҳол сотиш ҳам мумкин. Фараз қиламиз (муддатли бозорда): 1,04х1 
млн. 40 минг ф.ст., 1,188 дол. 1 фт.ст. 
Бу олди-сотди март ойида рўй берса, у ҳолда фирма раҳбарияти 
июнь ойида (валюта қийматлари курсида қандай ўзгаришлар рўй бе-
ришидан қатъи назар) 1,235520 дол.олиниши (1 млн.40 минг ф.ст. 
х1.188) керак. 1,188 миқдордаги ўртача қиймат фирма учун ҳам ях-
ши, ҳам ѐмон баҳо бўлиши, сотиш қийматига боғлиқ ҳолда ва ўша 
бўйича фунтни спот бозорида сотиши мумкин. 
Аммо муддатли бозордаги олди-сотди валюта қиймати ҳарака-
тини ҳар хил ноаниқликлардан суғурталанишга имконият мажбур 
қилади. 
Муддатли бозор валюта олди-сотдисидан фойда чиқаришни 
қўшимча имкониятларини яратади. Бозор қатнашчиси спот қиймати-
нинг келгусида қандай ўзгаришини кўз олдига келтира олган тақдир-
да, муддатли бозордан фойдаланиб, ўз фойдасини кўпайтириб олиши 
осон кечади. 
Шуниси ҳам борки, чайқовчиларнинг қўлида керакли пул 
бўлмаса ҳам тегишли иш юрита оладилар. 
Фараз қиламиз, март ойидаги фунт стерлинг 1,2 дол.га тенг 
бўлиб июнда 0,70 дол.га тушиб кетди. Башорат қила олиш қобилияти 
бўлганда, муддатли бозордан фойдаланиб, мўмайгина катта фойда 
олиши мумкинлигига ишонч ҳосил қилиш қийин эмас. 
Валюта диллери билан боғланинг (банк ѐки маклерлик контора-
си) ва 10 млн. ф.ст. 90 кундан кейин муддатли қиймат бўйича 1 ф.ст. 
1,188 дол. сотиш тўғрисида битим тузинг. Агарда диллер сизни июн 
ойидан ўз мажбуриятларингизни бажаришингизга ишонса, сизга мар-
тда пулингиз бўлиши шарт эмас. Фақат муддатли шартномага имзо 
чекилса бўлди. Июн ойида 10 млн. ф.ст. қаердан олинади? Агар 
ҳаммаси сиз ўйлаганингиздек бўлса, у ҳолда ҳавотирланишга ўрин 
йўқ. Шартнома бажарилишига икки кун қолганда, июнда қайсидир 
банк бошқарувчисига ўз шартномангизни кўрсатасиз, унга кўра дил-
лер Сизга сизнинг 10 млн.ф.ст. гизга (10х1,188) икки кундан сўнг 11 
млн.880 минг дол. тўлаши керак. Негаки фунт стерлинг қиймати 0,7 
дол.гача пасайди, спот бозорида банкир Сизни шартномангизни мам-
нуният билан 7 млн.дол.ни 10 млн.ф.ст. сотиб олиш учун ишлатасиз, 
қайсини Сиз тезликда шартномага асосан кафолатланган 11,88 

---

млн.дол.га алмаштириб оласиз, Бу операциядан тушган соф 4 млн. 
880 минг дол. фойда олади. 
Банкнинг бундай кредитлар бўйича фоиз тўловлари фақат бир 
неча юздан бир фоизни ташкил этади, у ҳолда ҳамма кўрсатилган 
суммани бир неча дақиқалик зўриқиш ва яхши олдиндан кўра билиш 
маҳорати учун мукофот деб ҳисоблаш мумкин. Аммо шуни эсда ту-
тиш керакки, Сизнинг операциянгиз бошқачасига ҳам тугаши мум-
кин. 
Фараз қиламиз Сиз ҳақ эмассиз март ва июн оралиғида фунт 
стерлингни спот қиймати 1.3 дол.ф.ст. кўтарилди. Энди бизларга 10 
млн. ф.ст. олиш учун 13 млн.га эга бўлишимиз керак бўлади, қайси-
ниси Сиз фақат 11,88 млн. дол.га сотишга рози бўлгансиз. Бу ҳолда 
Сиз катта зарар кўрасиз. 
Бу мисолни кўрсатиши бўйича чайқовчилар валюта бозорида 
муддатли қиймат ва кейинги давр спот қиймати орасидаги фарқдан ўз 
фойдалари ѐки зиѐнларини кўрадилар. Шартномада ҳар доим икки 
томон ҳозир бўлгани учун муддатли қиймат касса операциялар 
бўйича ўрта алмашинув қийматига тенг даражада ўрнатилади. Агарда 
валюта бозори субъектлари муддатли қиймат ва спот қийматлари 
орасида танлаб ола олсалар шундай савол туғилади: Нима учун бу 
қийматлар фарқланади? Жавоб шундан иборатки, касса операциялари 
бўйича қийматлар ва муддатли қийматлар бир-бирлари билан шу да-
ражада фарқланадиларки, кўриб чиқилаѐтган валюта мамлакатларида 
ҳаѐтий фоиз миқдорлари қандай фарқланса ўшандай. Нима учун 
шундайлигини билиш учун автомобилларга эҳтиѐт қисмлар етказиб 
берувчи фирма тўғрисидаги мисолимизга қайтамиз. 
Унинг 1 млн. ф.ст. маълум бир муддатдан сўнг уч хил йўл билан 
долларга алмаштириб берилиши мумкин. Биринчида 1 млн. ф.ст. 
маълум бир муддатдан сўнг уч хил йўл билан долларга алмаштириб 
берилиши мумкин. Биринчидан, фунтларни спот бозорида сотиш 
мумкин ва тушумни АҚШ долларида инвестициялаш ва 90 кундан 
кейин 1 млн. 236 минг дол. (1 млн. х1,2 х 1,03) олиш мумкин. Иккин-
чидан, фирма ана шу пулларни Буюк Британияда фоизларга қўйиши 
ва ҳисоблаб чиқилган 1 млн.40 минг ф.ст.ни валюта бозорида муд-
датли шартнома тузиб сотиш мумкин. Учинчи йўл Англияда фоизга 
қўйиш ва сўнгра олинган 1 млн. 40 минг ф.ст. суммасини уч ойдан 
кейин вужудга келган қиймат бўйича сотиш. 

---

Юқорида кўрсатиб ўтилганидек сўнгги имконият катта таҳлика, 
хавф билан боғлиқдир. Шунинг учун бозорнинг кўп қатнашчилари 
биринчи икки вариантида биридан фойдаланадилар. 
Бу ҳолда муддатли валюта қиймати иккала вариант бир хилдаги 
манфаатлилигини таъминловчи даражага интилади. бизнинг мисоли-
мизда Буюк Британияда фоиз миқдори АҚШ дагидан 1 фоизга 
юқори, шунинг учун муддатга сотиш қиймати, спот қийматига тенг 
бўлмайди. Агарда улар тенг бўлганида эди. Бозорнинг ҳамма қатнаш-
чилари кредитларни Англияда, АҚШда эмас топширишга ҳаракат 
қилар эдилар. 
Олди-сотдиларни охирида қўлларида доллар қолишини хоҳла-
ганлар, фунт стерлингларни, маблағларини Буюк Британиядаги депо-
зитга қўйгандан сўнг муддатли қиймат бўйича ортар эдилар. Бундай 
вазият муддатли валюта қиймати ѐки фоиз миқдорларини ўзгаришига 
олиб келарди. Фараз қиламиз, январда 100 минг ф.ст. бўлган одами 
апрелда доллар олгиси келиб қолди. У шу бугунги ўзида фунтларни 
икки хил усулда сотиши мумкин: биринчидан, тезлик билан 1,2 дол.1 
ф.т. ҳисобидан долларни олиб. Шундан сўнг бу долларни Америка 
банкига қўйиши керак, иккинчидан у ушбу пулларни Англияда инве-
стициялаши ва бир вақтнинг ўзида уларни апрелда сотиш учун муд-
датли шартнома тузиши керак. 
Тахмин қиламиз, олдингидек, 90 кунлик депозитлар бўйича миқ-
дор Буюк Британияда – 4 фоиз, АҚШда эса 3 фоиз. Бу одам 3 ойдан 
кейин қанча миқдор. Доллар олиши жорий операциялар бўйича ал-
маштириш қиймати ва муддатга сотишдаги қиймат нисбатларига 
боғлиқ бўлади. Фараз қиламиз, бу қийматлар тенг деб. 
У ҳолда фунтларни сотиш битимини тезликда бажариб ва дол-
ларни кейинги Америка банкидаги ҳисобга қўйиш натижасида сумма 
100 минг х 1,2 х 1,03 + 123,6 минг дол. ташкил этади. Пулларни Анг-
лияда қўйиш ва муддатли шартнома тузувчи вариант 100 минг х 1,0 
х1,2+124,6 минг дол. келтиради. Шундай қилиб, тенг қийматларда 
маблағларни, сармояларни фунт стерлингларда сақлаш ва уларни 
муддатли бозорда сотиш манфаатли бўлади. 
Бу ҳол муддатли бозорда фунт стерлинглар таклифини ортиши-
га, натижада эса фунтни ана шундай битимлардаги қийматини тушиб 
кетишига олиб келади. Муддатга бажариладиган олди-сотдилар қий-
мати спот қийматига нисбатан пасайиши, иккала кўриб чиқилаѐтган 
вариантлар тенг қийматга эгадирлар. Шунингдек 1 фоизга пасаяди. 

---

Фунтни долларга муддатли қиймати спот қийматига кўра 1 фо-
изга паст бўлади, шу йўл билан Буюк Британиядаги фоиз миқдорини 
АҚШ дагига қараганда 1 фоизга юқорини, ўрнини тўлдиради. 
Фоиз паритети вужудга келади-валютани муддатли қиймати 
спот қийматидан ошиши (фоизларда) тенденциясига валюталардан 
иккинчиси мамлакатдаги фоиз миқдорларидан қанча кичик бўлса, 
ўшанчага эга. Валюта қийматига ва унинг келажакдаги динамикасига 
таъсир этувчи асосий ўзгарувчиларни санаб ўтмоқ бу бир иш ва ва-
люта баҳоси ўзгаришидаги ҳар бир омилни ҳиссасини аниқ баҳолаш 
бу бошқа. 
Бундан ташқари, жамиятни иқтисодий ҳаѐти бевосита боғлиқ 
бўлмаган ва олдиндан айтиб бўлмайдиган характерга эга: иш таш-
лашлар, сиѐсий тангликлар, сайлов олди кураши, жамият онгидаги 
ўзгаришлар, ҳарбий низолар ва б.ни эътиборга олиш керак. 
Валюта қийматини олдиндан кўра билмоқ, бошқа тур олдиндан 
кўра билишлар сингари ишончсиздир. 
Келажак валюта спот қийматини кейинги ойга баҳолаш билан 
шуғулланадиган профессионаллар ҳам «кўчадан келган одам»дан сал 
яхшироқ натижаларга эришадилар ва пулларни шунинг учун ишлаб 
оладиларки, унчалик катта бўлмаган марже (валютани сотиб олиш 
қиймати билан валютани сотиш қиймати орасидаги фарқ)да уларда 
операциялар ҳажми каттадир. Агарда профессионал инвесторлар ва-
люта қийматини олдиндан айтиш бўйича фақат чекланган имконият-
ларга эга эканлар, у ҳолда иқтисодиѐтчи олимлар яхши натижага 
эришишлари эҳтимолдан узоқдир. 
Аммо валютани профессионал сотувчилари ва академик олим-
лар умумий тушунчага келажак қийматни қўшишини нима шакллан-
тириш, агарда уни аниқлайдиган аниқ формула йўқ бўлса ҳам эга-
дирлар. 
Йиғилган тажриба валюта қийматларини олдиндан айтишни 
ташкил қилишда қандай кучларга эътиборни қаратишни кўрсатади. 
Валюта бозорини ишлаб механизми тўғрисидаги билимлар 
нафақат ана шу бозор иштирокчилари ва олимлар учун балки сиѐсат 
арбоблари учун ҳам муҳимдир, чунки ҳар бир давлат фаолиятида ва-
люта алоқаларини мувофиқлаштириш катта ўрин тутади, алмаштирув 
қиймати даражаси ва унинг ўзгариш характери кўпинча иқтисодий 
сиѐсати мақсадлари сифатида кўриб чиқилади. 

---