Ызбек диалектологияси

Tayanch tushunchalar va iboralar:
Leksik tarkib, keng qatlam, o’z qatlam, o’zlashgan qatlam, o’rta qatlam, tor qatlam, umumxalq so’zlar, umumiste’moldagi so’zlar, traditsion leksika, semantik guruh, atama tushunchasi.
1-asosiy savol:
O’zbek xalq shevalarining leksik tarkibi. Ularning o’zaro farqlari.
Darsning maqsadi:O’zbek xalq shevalarining so’z boyligi, shevalararo murakkab o’ziga xos xususiyatlari shevashunos olimlarning fikrlariga suyanib (E.D.Polivanov, A.K.Borovkov,G’.Olim,F.Abdullayev qarashlari asosida) talabalarga atroflicha ma’lumot berish. Shevalarning boshqa turkiy tillardan ajralib turuvchi tomonlarini talabalar ongiga singdirish.
Identiv o’quv maqsad:
1.1.O’zbek tilining shevalararo farqli xususiyatlarini bilib oladi.
1.2.O’zbek shevalarining bir-biridan farq qiluvchi leksik xususiyatlarini misollar orqali isbotlaydi.
1.3.Shevalararo leksik farqlar xaritasini tuzadi.
1.4.Xalq shevalaridan misollar yig’adi va adabiy til bilan solishtiradi.
Har bir til va dialekt leksik sostavi asosini hayotiy zarur tushunchalar asosi bo’lgan yangi so’zlar yasash uchun baza bo’ladigan, davrlar mobaynida turg’un va yashovchan bo’lgan, shu til egalarining barchasi uchun umumiy bo’lgan so’zlar tashkil etadi. Bularga o’zbek tilidagi tabiat hodisalari va mavjudotlar:chaqmoq, yer suv, yomg’ir, shamol.qor; harakat holatni ifodalovchi uxlamoq, yurmoq, ichmoq; qarindoshlikni bildiruvchi: ota, ona, qiz, o’g’il,aka; umumiste’molga oid va boshqa so’zlar kiradi. Bu so’zlar o’zbek tilida so’zlashuvchi kollektiv uchun umumiy bo’lganidek, shevalar uchun ham, adabiy til uchun ham umumiydir.
Ma’lumki, o’zbek shevalari leksik sostavid umumxalq tiliga xos bo’lgan umumiy leksik qatlam va shevalarga xos bo’lgan leksik qatlam mavjud.
O’zbek xalq shevalari leksik sostavida (Toshkent. Edesh / edog’, yovuq (uzoq-yevuq),um-(umsinmoq); Xorazm arna,yap; Namangan yar kabi) adabiy tilda shaklan o’zgargan yoki adabiy til taraqqiyoti davomida undan allaqachonlar chiqib ketgan ayrim so’zlar mavjud. Bunday so’zlarni o’rganish til tarixi, shuningdek, adabiy til tarixi uchun muhimdir. Bundan tashqarii,o’zbek xalq shevalari leksik sostavida ayrim shevalarning (yoki lahjalarning) (Toshkent. Dj’lle qurmese); Xorazm: xokk’/ Υokky : Farg’ona:chymeger’..kabi) o’zigagina xos bo’lgan so’zlar ham bor. Bu so’zlar faqat shu sheva yoki shu shevaga kiradigan shevalar gruppasi (lahja) uchun umumiy bo’lib, boshqa shevalarda va shuningdek, adabiy tilda yo’q yoki shunday tushuncha anglatadigan boshqa so’z orqali ifodalanadi. Bunday so’zlarni to’plash va o’rganish sheva xususiyatlarini qayd etish uchun, hozirgi zamon o’zbek adabiy tilini boyitish uchun muhimdir.
Shevalarni bir-biridan leksik jihtdan farqlaydigan xususiyatlar barcha so’z turkumlarida uchraydi.

Qorluq lahjasi			O’g’iz lahjasi	Qipchoq lahjasi
Toshkent shevasi	SamarqAnd shevasi	Farg’ona shevasi
Chəqəlog’	Chaqaloq	bΥvək	bθvak	BθbəkG’bθvək
tuxum	tuxum	Tuxum /məyək	yimirtə	məyək
much’chə	mus’cha	m’s’lchə	qumri	mysichi/mychchi
gər’mdor’	qalampur	qalamp’r	burch	qalampo’r
dovuchchə	davuchcha	g’ora	dΥvchə	dəvchə
qələmchə	qalamcha	ch’kəldək	qalamcha	qalamcha
ch’ttəy	-	Dj’nqarchə	Chitlo’q	-
Tuvog’	qapqoq	qapqaq	Duvaq	qapqaq-qaqmaq
duxobə	baxmal	Barqt	baxmal	baxmal
chəchvon	Chashpan(t)	ch’mmət	-	chimmət

Dialektal so’zlarning semantik gruppalari juda ko’p bo’lib ulardan ayrimlarinigina keltiramiz:

Dehqonchilikka xs atamalar: oq arq,shaq ark,paxta, korek, kosek, levleg’, q’z’lcha, erpe, bug’doyG’biydey.
Chorvochilikka xos atamalar: et-at, s’g’r-siyir-’nek-’ney-uy, b’zog’-gosele, qoy,echk’-gech, qulun,toy,ayg’r, biye-beytel, uloq-chΥvch.
Ov, baliqchilikka xos atamalar: tor, tuzoq, metrep, yeyme,qopqon,qarmoq-qalmoq,sanchqo’,laqqa, chavak,chorton-chortan balo’q.
Binokorlikka xos atamalar: uy-oy, madang, ravaq, mor, kasava, peydevor,xer’-xaro’, ustun, sinch,keshek.
Uy-ro’zg’or buyumlarining atamalari:qozon-qazon, tevek-tabaq,legen-leget, og’r-keli-so:ko’, panshaxa-beshlik,xurma-xurmeche.
Agar biz o’zbek shevalari leksikasida mavjud bo’lgan so’zlarni tarixiy-traditsion nuqtai –nazardan qaraydigan bo’lsak, shuningdek shevalarning lug’at sostaviga kirib kelishining manbalari nuqtai-nazaridan qaraydigan bo’lsak, ularni quyidagi leksik qatlamlarga bo’lishimiz mumkin.
1.Turkiy tillarga xos bo’lgan leksik yoki tarixiy traditsion leksik qatlam.
2.Dialektal leksika.
3.O’zlashgan leksik qatlam:
a)fors-tojik tiliga xos so’zlar;
b)arab tilidan o’zlashgan so’zlar;
v)rus ili va rus tili orqali boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar qatlami.
O’zbek shevalarining leksik sostavida traditsion leksika asosiy o’rinni egallaydi.Shu bilan birga o’zbek shevalari leksikasida paydo bo’lish jihatdan turli tarixiy davrlarga xos bo’lgan leksik qatlamlarni uchratamiz.Masalan, shevalarning leksikasida shunday so’zlarni uchratish mumkinki, ularni ma’no xususiyatlariga ko’ra paydo bo’lish ildizlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi.Bunday so’zlarga avvalo, qarindosh-urug’ nomlarini bildiruvchi ete(ata),ene(ana), og’o’l G’ol(o’g’il) qo’z,aka, buv’ kabi umum dialektga, umumiste’molga oid so’zlar ba’zi fonetik farqlar bilan qo’llanishdan qat’iy ularning ildizlari tarixan bir ekanligi uqtiriladi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, o’zbk shevalarida turkiy leksik qatlam o’zlashtirilgan leksik qatlamga qaraganda ko’pchilikni tashkil etadi.