Ix bob. Tovar va tovar siyosati

 
 
 
 
9.6-rasm.
Yangi tovarni yaratishning asosiy bosqichlari 
1. G‘oyalarni shakllantirish. Yangi turdagi tovarlarni ishlab 
chiqarish avvalo, yangilik uchun g‘oyalarni izlab topishdan boshlanadi. 
Izlanishlar tizimli, muntazam firma yo‘nalishiga mos ravishda olib 
borilishi shart. Bundan tashqari izlanishlar olib borilishi kerak. Firma 
o‘nlab ajoyib g‘oyalarni topishi mumkin, ularning ko‘pchiligi firma 
faoliyatiga mos kelmasligi tufayli qog‘ozlarda qolib ketadi. Firma 
rahbariyati yangi turdagi tovar ishlab chiqarishninig aniq strategiyasiga 
ega bo‘lishlari lozim. Rahbariyat yangi turdagi tovar ishlab chiqarishdan 
G‘oyalarni 
shakllantirish 
G‘oyalarni 
(fikrlarni) tahlash 
Marketing 
strategiyasini ishlab 
chiqish 
Fikrlarni ishlab chiqish 
va ularni tekshirib 
ko‘rish 
Ishlab chiqish 
imkoniyatlarini 
va sotishni tahlil 
qilish 
Tovarni ishlab 
chiqish 
Kommersiya 
maqsadlarida ishlab 
chiqarishni yo‘lga 
qo‘yish 
Bozor sharoitlarida 
sinab ko‘rish 

---

232 
maqsadi nima ekanligini aniq ifodalab berishi kerak. Yangi tovar pul 
tushumlarini oshirish yoki bozorda katta mavqega ega bo‘lish uchun va 
yana boshqa maqsadlarda yaratilgan bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari 
rahbariyat mavjud tovarlarni takomillashtirish orqali yangi tovar yaratish 
yoki original tovar ishlab chiqarish borasida firma imkoniyatlarini 
taqsimlay bilishi kerak. 
Yangi mahsulotning bozordagi taqdiri iste’molchining bu mahsulot-
ni qabul qilishga tayyor va tayyor emasligiga ham bog‘liq. 
Yangi mahsulotni qabul qilish – mushohada qilish jarayoni bo‘lib, 
bu jarayon yangi mahsulot to‘g‘risida birinchi axborotga ega bo‘lishdan 
boshlab, toki mahsulotning doimiy iste’molchisiga aylangungacha 
bo‘lgan jarayonni o‘z ichiga oladi. 
Iste’molchilar yangi mahsulotni sinab ko‘rishga tayyorlik darajasiga 
qarab ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari yangi mahsulotni 
tezda qabul qilishsa, ba’zilari esa sekinlik bilan qabul qiladi. 
Iste’molchilar yangilikni qanday qabul qilishga tayyor ekanligi darajasi-
ga qarab ularni super novator, novator, oddiy iste’molchilar, 
konservator, super konservator guruhlariga ajratiladi. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, yangi tovar-
larni ishlab chiqaruvchilar birinchi navbatda, supernovator va 
novatorlarning iqtisodiy, psixologik, demografik va boshqa tavsiflarini 
o‘rganishlari kerak. 
Iste’molchilar yangi turdagi tovar ishlab chiqarishdagi g‘oyalarni 
topishda ajoyib manba bo‘lib xizmat qiladi. Ularning talab va 
ehtiyojlarini o‘rganish maqsadida mijozlarni anketali so‘roq qilish, 
kelayotgan xat va shikoyatlarni o‘rganish orqali ham aniqlash mumkin. 
Yangilik bo‘lgan g‘oyalar manbayi, albatta olimlar mahsuloti, ularning 
fikr-mulohazalaridir. Olimlar mavjud tovarni mukammallashtirish, 
takommillashgan variantlarini ishlab chiqish yoki original tovarlarni ish-
lab chiqarish uchun zarur yangi materiallarni kashf etish imkoniyatiga, 
potensialiga egadirlar. Bundan tashqari raqobatchi firmaning xaridor 
e’tiborini jalb etgan tovarlari xususiyatlarini ham o‘rganish kerak. Yangi 
tovarlar yaratish borasida g‘oyalarni savdo xodimlari, firma dilerlaridan 
olish mumkin. Chunki ular xaridorlar bilan kunda muloqotda bo‘lib, 
ularning fikr-mulohazalari bilan yaxshi tanish bo‘ladilar. 
2. G‘oyalarni tanlash. Avvalgi bosqich, ya’ni g‘oyalarni shakllan-
tirish bosqichida iloji boricha ko‘proq g‘oyalar jamlanadi. Keyingi 
g‘oyalarni tanlash bosqichida esa ularning miqdori kamaytiriladi. Bu 
maqsad yo‘lida birinchi qadam g‘oyalarni tanlashdir. Tanlovning maqsa-

---

233 
di keraksiz g‘oyalarni iloji boricha oldindan aniqlab, ulardan voz 
kechishdir. Ko‘pgina firmalarda mutaxassislar yangi turdagi tovar 
g‘oyasini standart blankalarda bayon etib, yangi tovarlar bo‘yicha 
komissiyaga ko‘rib chiqish uchun topshirishlari kerak. Bunday hujjatda 
tovarning bayoni, shu tovar bozori, raqobatchilar haqida ma’lumot, 
bozorda aynan shu tovarga bo‘lgan ehtiyoj hajmining taxminiy hisob-
kitoblari, tovar narxi, shu tovarni yaratish uchun ketadigan vaqt va sarf-
xarajatlar, shu mahsulotni ishlab chiqarish hujjati va olinadigan foyda 
miqdori ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. G‘oya juda ajoyib bo‘lgan taqdirda 
ham uni amalga oshirish firma faoliyatiga mos kelishi, uning yo‘nalishi, 
maqsadi resurslariga xos bo‘lishi zarur, aks holda ushbu g‘oya firma 
uchun zararga aylanishi mumkin. Shuning uchun ham ko‘plab firmalar 
g‘oyalarni baholash va tanlashning maxsus tizimlarini ishlab chiqadilar. 
−
Tovar loyihasini yaratish va uni tekshirish. 
−
Marketing strategiyasini ishlab chiqish. 
−
Tovar ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini tahlil etish. 
Firma rahbariyati tovar loyihasi va marketing strategiyasini ko‘rib 
chiqib, loyihaning qay darajada samaradorligini aniqlashi kerak. Buning 
uchun rejadagi sotish miqdori, ko‘riladigan foyda va zararning ko‘rsat-
kichlarini tahlil qilish lozim. Agar tahlilning natijalari qoniqarli bo‘lsa, 
tovarni loyihadan to‘g‘ridan to‘g‘ri real tovarga aylantirish jarayoni 
boshlanadi. 
3.Yangi tovar namunasini yaratish. Agar tovar loyihasi tahlil 
bosqichidan muvaffaqiyatli o‘tsa, keyingi ilmiy tadqiqot va tajriba 
konstruktorlik ishlari (ITTKI) bosqichida u real tovarga aylanadi. Shu 
vaqtgacha tovar qog‘ozda, rasmlarda, maketlardagina edi. Bu bosqichda 
loyihadagi tovarni haqiqatdan ham amalga oshirish mumkinmi, yo‘qmi, 
uni ro‘yobga chiqarish texnik, kommersiya nuqtayi nazaridan maqsadga 
muvofiqmi, yo‘qmi, degan savolga javob olinadi. Bu jarayon «Ishlab 
chiqarishni texnik tayyorlash», deb ataladi va ilmiy-tadqiqot, 
konstruktorlik (buyumlarni loyihalashtirish) va texnologik bosqichlardan 
iborat bo‘ladi. O‘z navbatida, texnik tayyorlash buyumlarning hayotiylik 
davrini bir qismini o‘z ichiga oladi. Bular: buyumlarni ilmiy-texnik 
jihatdan tayyorlash, ularni ishlab chiqarish va foydalanish. 
4. Ishlab chiqarishni konstruktorlik tayyorlash yangi mahsulot 
xillarini loyihalashtirish, o‘zlashtirish va ishlab chiqarilayotganlarini 
takomillashtirib borishdan iborat. U quyidagi bosqichlarda olib beriladi: 
−
Texnik topshirish. 

---

234 
−
Texnik takliflar. 
−
Eskiz loyihasini tuzish. 
−
Texnik loyihani tuzish. 
−
Ishchi loyihani aniqlash. 
Yangi xildagi mahsulotlarni yaratish haqidagi batafsil bilimlarni 
«Ishlab chiqarishni tashkil etish va rejalashtirish» fan sohalaridan olish 
mumkin. Buning uchun maxsus adabiyotlarga murojaat qilish zarur. 
5.
Tadqiqotlar va izlanishlar (ITTKI) bo‘limida tovarni loyihalash-
tirish ishlari bir yoki bir necha tajriba namunalarini tayyorlash va texnik 
hujjatlarni buyurtmachiga topshirish bilan tugallanadi. Bu namunalar 
ushbu talablarga javob berishi kerak: 
−
Iste’molchilar reklamada e’lon qilingan barcha xususiyatlarni 
o‘zida mujassam etgan tovar sifatida qabul qilishlari kerak. 
−
U xavfsiz bo‘lib, mo‘tadil sharoitlarda ishonchli ishlashi kerak. 
−
Uning tannarxi rejalashtirilgan smetadan oshib ketmasligini 
ta’minlash lozim. 
Loyihadagi tovar namunasini yaratish uchun kunlar, haftalar, oylar, 
hatto yillar o‘tishi mumkin. Yaratilgan namuna barcha zarur xususiyat-
larni o‘zida namoyon etishi kerak. Namunalar tayyor bo‘lgandan keyin 
ular sinaladi. Sinovlar laboratoriya, tabiiy sharoitlarda o‘tkaziladi.
6. Bozor sharoitida sinov.
 
Tovar laboratoriya sinovlaridan 
muvaffaqiyatli o‘tsa, iste’molchilarning ijobiy fikrlarini olsa, firma uni 
bozor sharoitida sinash uchun kichik partiyada sotuvga chiqaradi. Bu 
bosqichda tovar va o‘tkazilayotgan marketing strategiyasi bozor sharoit-
larida sinaladi, bunda xaridor va dilerlarning talablari, istaklari 
o‘rganiladi. Shu orqali bozorda ushbu tovarga bo‘lgan ehtiyoj hajmi 
aniqlanadi. Tovarning turiga qarab bozor sharoitidagi sinovlar ham turli-
cha bo‘ladi. 
7. Tijorat maqsadida keng miqyosda ishlab chiqarishni yo‘lga 
qo‘yish. Bozor sharoitidagi sinovlar natijasida olingan ma’lumotlar 
firma rahbariyatiga shu turdagi tovarni ishlab chiqarish yoki chiqar-
maslik to‘g‘risidagi qarorni qabul qilishga yordam beradi. Firma yangi 
turdagi tovar bilan bozorga qachon, qayerga chiqishi, tovarni kimga va 
qanday taklif etishi kerak, degan savollarga javob topishi kerak bo‘ladi. 
Firma har bir yangi turdagi tovar, har bir yangi bozor, hudud uchun 
alohida marketing rejasini tuzishi kerak. 
Turli tashkilot va muassasalar yangi turdagi tovar va xizmatlarni 
tashkil etish zaruriyatini borgan sari ko‘proq tushunmoqdalar. Hozirgi 

---

235 
kunda mavjud tovarlarning umri qisqarmoqda, ularning o‘rnini yangi 
turdagi mahsulotlar bilan to‘ldirish ehtiyoji tug‘ilmoqda. 
Ammo yangi tovar muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. 
Yangilik bilan bog‘liq tavakkalchilik xavfi bo‘lsa-da, shu barobarida 
katta foyda keltirishi ham mumkin. Yangiliklar yaratish borasida 
muvaffaqiyatga erishishning asosi: yangi tovarlar g‘oyasini shakllan-
tirish, jiddiy tadqiqotlar o‘tkazish, yangi tovarni ro‘yobga chiqarish 
bosqichlarida to‘g‘ri qarorlar qabul qilish kabilarga bog‘liq. Yangi 
tovarni yaratish jarayonida firma o‘z maqsadiga muvofiq bo‘lmagan 
g‘oyalarni o‘z vaqtida tark etishi lozim. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga 
o‘tish jarayonida raqobat borgan sari kuchayib bormoqda. Ushbu 
sharoitda, ya’ni raqobatchilarni yengish, foyda olish uchun doimo yangi 
turdagi tovarlar ishlab chiqish orqaligina iste’molchilarning talablarini 
qondirish mumkin. Shuning uchun ham marketingning eng muhim 
masalalaridan biri yangi turdagi tovar ishlab chiqish strategiyasi puxta 
o‘rganish, izchillik bilan amalga oshirishni taqozo etadi. 
8.Tovarlarni ishlab chiqarishdan bozorga olib chiqish. 
Moddiy ne’matlarni iste’mol qilish va xizmatlardan foydalanish 
aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlardan hisob-
lanadi. Bu ko‘rsatkich aholining moddiy ne’matlar, to‘lovli va to‘lovsiz 
xizmatlar iste’molini o‘z ichiga oladi. Uni bilish va hisoblash aholining 
iste’mol fondi, ijtimoiy iste’mol fondlaridan to‘lovlar va imtiyozlar, 
pullik xizmat to‘lovlari va boshqa ko‘rsatkichlar o‘rtasida o‘zaro 
bog‘liqlikni ta’minlaydi. Aholining iste’mol fondi ko‘rsatkichiga 
nisbatan ular aholi shaxsiy iste’molini qondirilishi haqida to‘liq 
ma’lumot beradi.
 
Nazorat uchun savollar 
 
1. Tovar hayotiylik davri nazariyasining asoschisi kim? 
2.Tovar assortimenti, markasi, tovar nomenklaturasiga tushuncha 
bering. 
3.Tovarlar va iste’molchilar qanday turlarga bo‘linadi? 
4.Tovarni bozorga kiritishda qanday yangi yo‘llarni tavsiya 
etishimiz mumkin? Yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishning asosiy 
bosqichlarini tushuntiring. 
5.Tovar yaratishning qanday bosqichlarini bilasiz? Shaxsiy iste’mol 
uchun ishlab chiqarilgan tovarlar harakatini qanday tasavvur qilasiz?