Иқтисодий таҳлилнинг методи ва усуллари

Zanjirli bog’lanishlar usuli:

U=x*y	∆Ux = x1*y0 – x0*y0 ∆Uy = x1*y1 – x1*y0
U=x*y*z	∆Ux = x1*y0*z0 – x0*y0*z0 ∆Uy = x1*y1*z0 – x1*y0*z0 ∆Uz = x1*y1*z1 – x1*y1*z0
U=x*y*z*q	∆Ux = x1*y0*z0*q0 – x0*y0*z0*q0 ∆Uy = x1*y1*z0*q0 – x1*y0*z0*q0 ∆Uz = x1*y1*z1*q0 – x1*y1*z0*q0 ∆Uq = x1*y1*z1*q1 – x1*y1*z1*q0
∆U = ∆Ux + ∆Uy + ∆Uz + ∆Uq
U=x / y	∆Ux = x1 / y0 – x0 / y0 ∆Uy = x1 / y1 – x1 / y0
∆U = ∆Ux + ∆Uy

Zanjirli o’rin almashtirish usulining mohiyati hisoblash formulasiga kiruvchi xususiy ko’rsatkichlarning bazis miqdorini mazkur ko’rsatkichlarning haqiqatdagi miqdoriga ketma-ket almashtirishdan va hosila o’rin almashtirishning o’rganilayotgan umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar miqdori o’zgarishiga ta’sirini o’lchashdan iborat.

Tartib raqami		O’zaro munosabatlashuvchi xususiy ko’rsatkichlar				Umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar miqdori	Umumlashtiruvchi ko’rsatkich o’zgarishi
Hisoblash	O’rin almashtirish	a	b	v	g		xususiy ko’rsatkich ta’siri ostida	O’zgarishlarni hisoblash
		miqdori
1	-	bazis	bazis	bazis	bazis	A0- Bazis	x	x
2	1	haq.	bazis	bazis	bazis	A1 - qayta hisoblangan	a	A1 – A0
3	2	haq.	haq.	bazis	bazis	A2 - qayta hisoblangan	b	A2 – A1
4	3	haq.	haq.	haq.	bazis	A3 - qayta hisoblangan	v	A3 – A2
5	4	haq.	haq.	haq.	haq.	A4 -haqiqat	g	A4 – A3

Mahsulot hajmini omilli tahlil qilish uchun ma’lumotlar

Ko’rsatkich	Shartli belgi	Bazis davr	Hiso-bot davri	O’zgarish
				mutlaq	nisbiy, %
1. Taqqoslama narxlarda mahsulot (ish, xizmat) hajmi, mln. so’m.	YaM	3750112	3889265	139153	3,71
2. Xodimlarning o’rtacha soni, kishi	Xs	213	235	22	10,33
3. Bir ishchining o’rtacha yillik ishlab chiqarishi, mln. so’m	Yi	17606,16	16550,06	-1056,10	-6,00
4. Bir yilda bir ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori	Ik	270	276	6	2,22
5. Bir ishchining o’rtacha kunlik ishlab chiqarishi, ming so’m	MUk	65,21	59,96	-5,24	-8,04
6. Ish kunining o’rtacha davomiyligi, soat	D	7,8	7,6	-0,2	-2,56
7. Bir ishchining o’rtacha soatlik ishlab chiqarishi, ming so’m	MUs	8,36	7,89	-0,47	-5,62

Zanjirli o’rin almashtirish usulida mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirini hisoblash

Tartib raqami		O’zaro ta’sirlashuvchi xususiy ko’rsatkichlar				Umumlash-tiruvchi ko’rsatkich YaM	Umumlashtiruvchi ko’rsatkichning o’zgarishi
Hisob-lash	O’rin almash-tirish	Xs	Ik	D	MUs		xususiy ko’rsatkich-ning ta’sirida	O’zgarish-larni hisoblash
1	-	bazis	bazis	bazis	bazis	A0- Bazis
		213	270	7,8	8,36	3750112	x	x
2	1	Haq.	bazis	bazis	bazis	A1 - qayta hisoblangan	Xs	A1 - A
		235	270	7,8	8,36	4137448		387336
3	2	Haq.	Haq.	bazis	bazis	A2 - qayta hisoblangan	Ik	A2 - A1
		235	276	7,8	8,36	4229391		91943
4	3	Haq.	Haq.	Haq.	bazis	A3 - qayta hisoblangan	D	A3 - A2
		235	276	7,6	8,36	4120945		-108446
5	4	Haq.	Haq.	Haq.	Haq.	A4 -haqiqat	MUs	A4 - A3
		235	276	7,6	7,89	3889265,04		-231680

Farqni ko’paytirish usuli:

U=x*y	∆Ux = ∆x*y0 ∆Uy = ∆y* x1
U=x*y*z	∆Ux = ∆x*y0*z0 ∆Uy = ∆y*x1*z0 ∆Uz = ∆ z*x1*y1
U=x*y*z*q	∆Ux = ∆x*y0*z0*q0 ∆Uy = ∆ y*x1*z0*q0 ∆Uz = ∆ z*x1*y1*q0 ∆Uq = ∆ q*x1*y1*z1
∆U = ∆Ux + ∆Uy + ∆Uz + ∆Uq

• Masalan, mahsulot hajmiga yuqorida ko’rib chiqilgan xususiy ko’rsatkichlarning bazis miqdordan og’ishi ta’sirini quyidagi tarzda darhol topish mumkin:
• Ishchilar soni ortishining ta’siri
• ΔYaMxs = ΔXs × Ik0× D0 ×Mus0 = (+22) × 270 × 7,8 × 8,36 = +387336 m.s.
• Yiliga bir ishchi ish kunlari miqdorining ortishi ta’siri
• ΔYaMIk = ΔIk × Xs1× D0 ×Mus0 = (+6) × 235 × 7,8 × 8,36 = +91943 m.s.
• Ish vaqtining o’rtacha davomiyligi kamayishi ta’siri
• ΔYaMD = ΔD × Xs1× Ik1 ×Mus0 = (-0,2) × 235 × 276 × 8,36 = -108446 m.s.
• O’rtacha soatlik mehnat unumining pasayishining ta’siri
• ΔYaMMus = Δ Mus × Xs1× Ik1 ×D1 = (-0,47) × 235 × 276 × 7,6 = -231680 m.s.
• Ko’ramizki, mutlaq farqlar usuli yordamida zanjirli o’rin almashtirish usulini qo’llashdagi kabi natijalar olinadi. Bu erda alohida omillar hisobiga natijaviy ko’rsatkich o’sishining algebraik miqdori uning umumiy o’sishiga tenglashishini kuzatib borish zarur.

Nisbiy farq usuli:

U=x*y	∆Ux = U0* ∆x/x0 ∆Uy = (U0+∆Ux)* ∆y/ y0
U=x*y*z	∆Uz = (U0+∆Ux+∆Uy) * ∆z/ z0
U=x*y*z*q	∆Uq = (U0+∆Ux+∆Uy+∆Uz) * ∆q/ q0
∆U = ∆Ux + ∆Uy + ∆Uz + ∆Uq

• Ko’rib chiqilgan metodikani 2.5-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalangan holda mustahkamlaymiz.
• ΔYaMXs = YaM0 × ΔXs/Xs0 = 3750112 × 22/213 = +387336 m.s.
• ΔYaMIk = (YaM0 + ΔYaMXs) × ΔIk/Ik0 = (3750112+387336) × 6/270 = +91943 m.s.
• ΔYaMD = (YaM0 + ΔYaMXs + ΔYaMIk) × ΔD/D0 = (3750112+387336+91943) × (-0,2)/7,8 = -108446 m.s.
• ΔYaMMus = (YaM0 + ΔYaMXs + ΔYaMIk + ΔYaMD) × ΔMus/Mus0 = (3750112+387336+91943-108446) × (-0,47)/8,36 = -231680 m.s.
• Ko’rinib turibdiki, hisoblash natijalari oldingi usullardan foydalangan holda olingan natijalar bilan bir xil.

Indeks usuli:

U = ∑p1*q1 / ∑p0*q0

Iq = ∑p0*q1 / ∑p0*q0 Ip = ∑p1*q1 / ∑p0*q1

• Qayd qilish joizki, xususiy indekslar (subindekslar) maxrajida ayni bir bazis miqdor bo’lsa, ularning suratida faqat bir omil hisobot darajasiga ega. Quyidagicha deb faraz qilamiz:
• a0 = 100; a1 = 110; b0 = 4000; b1 = 4200
• I = 110×4200 / 100×4000 = 462000 / 400000 = 1,15
• Ia = 110×4000 / 100×4000 = 440000 / 400000 = 1,10
• Iv = 100×4200 / 100×4000 = 420000 / 400000 = 1,05
• Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ikkala omilning ta’siri yig’indisi 60000 (440000-400000)+(420000-400000) ga teng, ya’ni ish hajmining umumiy o’sishi miqdoridan kichik (62000).
• Bu esa alohida omillarni ajratib olgan holda o’rganish hisobot davridagi ish hajmining bazis davrdan mavjud og’ishini to’liq izohlashga imkon bermasligini anglatadi.
• Umumiy o’sish (+62000) qo’shiluvchilarga ajraladi: (10×4000) + (100×200) + (10×200).
• Omillar ta’siri shunday: a omil– 40000 (10×4000)
• v omil – 20000 (100×200)
• 2000 [62000 – (40000+20000)] ga teng uchinchi miqdor ishchilar sonining mutlaq o’sishi va o’rtacha ishlab chiqarish ko’paytmasini o’zida aks ettiradi (10×200). Alohida omillar ahamiyatini aniqlashning ikkinchi usuli ketma-ket zanjir usulida xususiy indekslar tuzishga asoslanadi. Misolimizdagi ma’lumotlarga foydalangan holda ketma-ket zanjir usulida qo’llaniladigan subindekslar formulalarini keltiramiz: Ia = a1b0 / a0b0;
• Ib = a1b1 / a0b0
• Raqam qiymatlarni qo’yamiz:
• Ia = 110×4000 / 100×4000 = 440000 / 400000 = 1,10
• Iv = 110×4200 / 110×4000 = 462000 / 440000 = 1,05

Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy-matematik usullar. Integral usul:

U = x*y	∆Ux = ∆x*y0 + ∆x*∆y / 2 ∆Uy = ∆y* x0 + ∆x*∆y / 2
U = x*y*z	∆Ux = 1/2∆x*(y1*z0 + y0*z1) + ∆x*∆y*∆z /3 ∆Uy =1/2∆y*(x1*z0 + x0*z1) + ∆x*∆y*∆z /3 ∆Uz = 1/2∆z*(x1*y0 + x0*y1) + ∆x*∆y*∆z /3
U = x*y*z*q	∆Ux=1/6∆x*[3q0*y0*z0+y1*q0(z1+∆z)+q1*z0(y1+∆y)+z1*y0(q1+∆q)] + ∆x*∆y*∆z*∆q / 4 ∆Uy=1/6∆y*[3q0*x0*z0+x1*q0(z1+∆z)+q1*z0(x1+∆x)+z1*x0(q1+∆q)] + ∆x*∆y*∆z*∆q / 4 ∆Uz=1/6∆z*[3q0*x0*y0+x0*q1(y1+∆y)+y1*q0(x1+∆x)+x1*y0(q1+∆q)] + ∆x*∆y*∆z*∆q / 4 ∆Uq=1/6∆q*[3z0*x0*y0+x0*z1(y1+∆y)+y1*z0(x1+∆x)+x1*y0(z1+∆z)] + ∆x*∆y*∆z*∆q / 4
U = x / y	∆Ux = ∆x / ∆y *ln y1 / y0‌ ∆Uy = ∆U - ∆Ux
U = x / (y+z)	∆Ux = [∆x/(∆y+ ∆z)] * ln (y1+ z1 )/(y0+ z0) ∆Uy = [(∆U - ∆Ux ) / (∆y+ ∆z)] * ∆y ∆Uz = [(∆U - ∆Ux ) / (∆y+ ∆z) ]* ∆z

Mahsulot hajmiga mehnat omillari ta’sirining tahlili

№	Ko’rsatkichlar	Belgi	Biznes reja	Xaqiqat	Farqi ( +;-)
1	Xodimlarning ro’yxat bo’yicha o’rtacha soni, kishi	X	100	110	+10
2	Har bir xodimga to’g’ri keladigan ish kuni, kun	K	280	275	-5
3	Xodimlarning o’rtacha bir kunlik mehnat unumdorligi, so’m	Mu	17500	18100	+600
4	Mahsulot hajmi, ming so’m	Mh	490000	547525	+57525

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar

• Mavzu bo’yicha tayanch iboralar
•  
• fan metodining tushunchasi;
• metodning muhim xususiyatlari;
• iqtisodiy tahlilning an’anaviy usullari;
• taqqoslash usuli;
• guruhlashtiqish usuli;
• mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlarni aniqlash usuli;
• balansli bog’lanish usuli;
• zanjirli bog’lanish usuli.