Иқтисодий фаолият ва унинг таснифланиши

4. Ишлаб чиқаришнинг умумий ва пировард натижалари
Ҳар бир корхона ёки ишлаб чиқариш бўғинида турли омилларнинг биргаликда ишлатилиши натижасида маҳсулот, яъни товар ва хизматлар вужудга келади. Юзаки қараганда ҳар бир корхонадаги индивидуал ишлаб чиқариш бир-биридан ажралган ҳолда мустақилга ўхшаб кўринади. Аммо хилма-хил товарлар ва ресурсларнинг узлуксиз оқимида индивидуал маблағларнинг ҳаракатлари бир-бири билан қўшилиб, чатишиб кетади. Чунки айрим олинган индивидуал ишлаб чиқарувчиларнинг фаолияти ва айрим маблағлар, маҳсулотларнинг ҳаракати ўзаро боғлангандир. Шу сабабли, индивидуал меҳнатларнинг ҳаракати қўшилиб кетиши, бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг, жами яратилган товар ва хизматларнинг ҳаракатини билдиради. Демак, ижтимоий ишлаб чиқариш ўзаро боғланган ва алоқада бўлган барча индивидуал ишлаб чиқаришларнинг йиғиндисидир. Ҳар бир индивидуал ишлаб чиқариш, унинг сармояси ва ресурслари эса ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ажралмас бир бўлагидир.
Ижтимоий ишлаб чиқариш, яъни турли омилларнинг ҳаракати натижасида жуда кўп турдаги товарлар ва хизматлар массасидан иборат бўлган миллий маҳсулот вужудга келади.
Ялпи миллий маҳсулот – бу маълум вақт давомида, масалан, бир йилда яратилган ва бевосита истеъмолчиларга бориб етадиган барча тайёр маҳсулот ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосидаги қиймати. Миллий маҳсулот моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳалари йиллик фаолиятининг умумий натижаси ҳисобланади. Ялпи ички махсулот ҳам худди шу мазмунда тушунилади.
Ялпи ички миллий маҳсулот билан ялпи ички маҳсулотнинг фарқи шундаки, ялпи миллий маҳсулотга мамлакат ичидаги ва бошқа мамлакатлардаги миллий ишлаб чиқарувчилар вужудга келтирган маҳсулотлар қиймати киради.
Ялпи маҳсулотда эса мамлакат ҳудудида ишлаб чиқарилган барча маҳсулот ва хизматлар (бошқа мамлакатлар корхоналари, қўшма корхоналарда яратилган ҳамма товар ва хизматлар қўшилиб) ҳисобга олинади. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи ҳисобга олинмоқда.
Моддий буюмларнинг ишлатилиши, ишлаб чиқариш ёки шахсий истеъмол воситаси бўлиб хизмат қилишга мувофиқ миллий маҳсулот ўзининг натурал буюмлашган шакли бўйича икки қисмдан: ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол товарларидан ташкил топади. Кейингиси ўз навбатида истеъмол буюмларидан ва аҳолига кўрсатилган турли хизматлардан иборат бўлади.
Ҳозирги даврдаги бозор иқтисодиётига доир адабиётларда ишлаб чиқариш омиллари билан унинг натижалари ўртасидаги боғлиқликни ишлаб чиқариш функцияси деб аташади. Масалан, Ишлаб чиқариш омиллари ер /Е/, капитал /К/ ва ишчи кучи /И/дан иборат деб фараз қилсак, олинган маҳсулотни /М/ дан иборат деб олсак, ишлаб чиқариш функцияси М=Ф /Е. К. И/ кўринишни олади.
Бу формула ишлаб чиқаришга жалб қилинган омилларининг, яъни сарфларнинг ҳар бирлиги эвазига олинган маҳсулотни билдиради ва эътиборни кам ресурс сарфлаб, кўпроқ маҳсулот олиш имкониятини қидиришга қаратади. Ундан ташқари, бу кўрсаткич ҳар бир маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга ва кўпайтиришга мўлжалланган маҳсулот ҳажмини ишлаб чиқаришга қанча ресурс сарфи талаб қилинишини аниқлаш имконини беради.
Ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган турли хил омиллар сарфини бирданига ёки уларнинг айрим турларини кўпайтириш йўли билан маҳсулот ҳажмини ошириш мумкин. Лекин бошқа омиллар ва шароитлар тенг бўлгани ҳолда айрим омиллар сарфини ошириш йўли билан маҳсулотни чексиз кўпайтириб бўлмайди. Масалан, фирма ёки корхонада ишлаб чиқариш бинолари, машина, станок ва бошқа асбоб-ускуналар сони ва сифати ўзгармаган ҳолда ишчилар сонини ва хом ашёни кўпайтириш йўли билан маҳсулотни маълум миқдорда ошириб бориш мумкин. Бунда бино ва асбоб-ускуналардан фойдаланиш даражаси оширилади, яъни улар тўхтовсиз ишлатилади, илгари бир сменада ишлаётган бўлса энди икки ёки уч сменада ишлатишга эришилади. Аммо маълум даражага боргандан кейин қўшимча жалб қилинган ишчи кучи ёки хом ашёлар самараси камаяди. Иккинчидан, ишлаб турган ишчилар сони ўзгармаган ҳолда уларни янги техника ва технологиялар билан қуроллантириш, яъни ҳар бир ишчига тўғри келадиган капитал миқдорини ошириш ҳисобига ҳам маҳсулотни кўпайтиришга эришиш мумкин. Лекин бу жараён ҳам чексиз эмас. Бунда омиллардан фойдаланиш ва уларнинг миқдорини ошириш эвазига олинган маҳсулотни уч хил ўлчамда аниқлаш мумкин: умумий маҳсулот, ўртача маҳсулот ва қўшилган маҳсулот.
Умумий маҳсулот жалб қилинган асосий капитал, ишчи кучи, хом ашё ва материаллардан фойдаланиш эвазига олинган маҳсулотнинг мутлоқ ҳажмидир.
Ўртача маҳсулот эса жалб қилинган ҳар бир ишчи кучи ёки капиталнинг бир бирлигига тўғри келадиган маҳсулотга айтилади. Бу эса умумий маҳсулот миқдорини умумий омил (ишчи кучи ёки капитал) миқдорига бўлиш йўли билан аниқланади. ЎМ=М/И. (ёки К).
Қўшилган маҳсулот деб энг сўнгги қўшилган омилкапитал ёки ишчи кучи эвазига олинган маҳсулотга айтилади.
Масалан, ўтган йили 100 нафар ишчи кучи ёрдамида 100 минг сўмлик маҳсулот олинган бўлса, бу йил 120 ишчи кучи ишлаб 130 минг сўмма маҳсулот олинса, 20 нафар қўшилган ишчи, 30 минг сўм эса қўшилган маҳсулот бўлади.
Бу охирги қўшилган маҳсулот (ўсган) миқдорини сўнгги қўшилган (ўсган) ишчи кучи ёки капитал миқдорига бўлиш йўли билан қўшилган омил, яъни қўшилган капитал ёки қўшилган ишчи кучи унумдорлиги аниқланади.
Яъни қМ=М/К ёки КМ=М/И
Ҳар бир қўшилган омил эвазига олинган қўшилган маҳсулот эса қўшилган омил унумдорлиги деб айтилади.
Ғарб адабиётларида қўшилган маҳсулотни аниқлаш учун ҳамма омиллар олинмайди, балки алоҳида олинган бир омил олиб кўрсатилади. Масалан, бошқа шароитлар тенг бўлганда хом ашё ёки ишчи кучининг ўсганлиги назарга олиниб, унинг эвазига олинган, яъни қўшилган маҳсулот аниқланади.
Юқорида айтганимиздек, алоҳида олинган омил эвазига қўшилган маҳсулот маълум даражага боргандан кейин камая бошлайди. Бу камайиш айниқса унинг ҳар бирлиги эвазига қўшилган маҳсулотда аниқ сезилади. Мана шу қўшилган омил унумдорлигининг пасайишига қараб, маржиналистларнинг вакиллари унумдорликнинг камайиб бориш қонуни деган қонунни кашф қилишган.
Уларнинг ғояси бўйича ҳар бир кейинги қилинган харажат ёки омил олдингисига қараганда кам самара беради ва оқибатда умумий ўртача маҳсулот ҳам пасайиб кетади.
Бу қонунни улар иқтисодиётнинг универсал қонуни деб эълон қиладилар ва уни исботлаш учун кўпдан – кўп ер бир бирлигига (гектарга) сарфланган қўшимча капитал унумдорлигининг пасайиб боришини кўрсатадилар.
Шундай қилиб, кейинги жалб қилинган омил ёки харажат унумдорлигининг пасайиб бориш қонуни қуйидагича тўрт ҳолатда амал қилиши мумкин.
Ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари ўзгармай фақат бир омил тўхтовсиз оширилганда;
Фан-техника тараққий этмаганда ёки ишлаб чиқаришга жалб қилинмаганда;
Омиллар ўртасидаги миқдорий ва сифатий нисбатлар бузилганда;
Шарт-шароитни ҳисобга олмасдан харажатлар кўр-кўрона амалга оширилганда;