Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва билиш усуллари

4-МАВЗУ. РАҚОБАТ ВА НАРХНИНГ ШАКЛЛАНИШИ. МОНОПОЛИЯНИНГ ИҚТИСОДИЙ АСОСЛАРИ ВА АНТИМОНОПОЛ ҚОНУНЧИЛИК

• Режа:
• 1. Рақобатнинг моҳияти, шакллари ва усуллари.
• 2. Монополияларнинг вужудга келиши, моҳияти ва турлари.
• 3. Ўзбекистонда монополияга қарши қонунчилик.
• 4. Нархнинг мазмуни, вазифалари ва турлари.
• 5. Рақобат турли шакллари шароитида нархнинг шаклланиш хусусиятлари.

• Рақобат – бозор субъектлари иқтисодий манфаатларининг тўқнашувидан иборат бўлиб, улар ўртасидаги юқори фойда ва кўпроқ нафлиликка эга бўлиш учун курашни англатади.

• РАҚОБАТ ИШТИРОКЧИЛАРИНИНГ АСОСИЙ МАҚСАДЛАРИ

• Товар ишлаб чиқарувчилар (корхоналар) ўртасида

• товарларни қулай шароитда ишлаб чиқариш ва яхши фойда келтирадиган нархда сотиш, умуман иқтисодиётда ўз мавқеини мустаҳкамлаш

• Ресурсларни етказиб берувчилар ўртасида

• ўзларининг иқтисодий ресурсларини (капитал, табиий ресурслар, ишчи кучи) юқори нархларда сотиш

• Истеъмолчилар ўртасида

• товарларни қулай ва арзон нархларда сотиб олиш ва ҳар бир сарфланган пул бирлиги эвазига кўпроқ нафлиликка эга бўлиш

• Рақобатнинг асосий вазифалари

• тартибга солиш вазифаси
• ресурсларни жойлаштириш вазифаси
• инновацион вазифа
• мослаштириш вазифаси
• тақсимлаш вазифаси
• назорат қилиш вазифаси

• Тармоқ ичидаги рақобат

• Ўз миқёсига кўра рақобат икки турга – тармоқ ичидаги ва тармоқлараро рақобатга бўлинади.

• товар ишлаб чиқариш ва сотишнинг қулайроқ шароитига эга бўлиш, қўшимча фойда олиш учун бир тармоқ корхоналари ўртасида боради.

• турли тармоқлар корхоналари ўртасида энг юқори фойда нормаси олиш учун олиб бориладиган курашдан иборат.

• Тармоқлараро рақобат

• Рақобат мукаммал бўлиши учун куйидаги шартлар бажарилиши керак:

• 1. Ишлаб чиқарувчи, сотувчи ва ҳаридорларнинг чекланмаганлиги

• 2. Бир турдаги ёки бир ҳилдаги махсулот ишлаб чиқариш

• 3. Сотувчи ва истеъмолчилар нарҳ тўғрисида тўлиқ маълумотга эга бўлиши

• 4. Ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар мустақил харакатда бўлиши

• 5. Тармоққа кириб келиш ва чиқиб кетиш эркинлиги

• Монополистик рақобат – тармоқдаги ишлаб чиқарувчи ёки сотувчилар сони кўп ҳамда улар ўртасида маълум даражада рақобат мавжуд бўлган, бироқ ҳар бир ишлаб чиқарувчи ёки сотувчи ўз товар ёки хизматининг алоҳида, махсус хусусиятлари мавжудлиги сабабли уларнинг нархи ва ишлаб чиқариш ҳажмини белгилашдаги маълум даражада ҳукмронлик ҳолати ҳисобланади.

• Олигополия– тармоқдаги бир неча йирик ишлаб чиқарувчи ёки сотувчининг нарх ва ишлаб чиқариш ҳажмини белгилашдаги ҳукмронлик ҳолати ҳисобланади.

• Монопсония– тармоқдаги ишлаб чиқарувчи ёки сотувчилар сони жуда кўп бўлиб, улар товар ёки хизматларининг ягона истеъмолчиси ёки харидори мавжуд бўлган шароитдаги яккаҳукмронлик ҳолати ҳисобланади.

• Иқтисодий адабиётларда ғирром ва ҳалол рақобатлашув усуллари ҳам ажратиб кўрсатилади.

• Рақобатлашувнинг ноанъанавий, жамият томонидан эътироф этилмаган, ижтимоий аҳлоқ қоидалари доирасидан четга чиқувчи, ноиқтисодий (яъни, жисмоний куч ишлатиш, мажбурлаш, рақибларнинг обрўсига путур етказиш ва ҳ.к.) усулларидан фойдаланиш ғирром рақобат деб юритилади.

• Ҳалол рақобат – рақобат курашида жамият томонидан тан олинган иқтисодий усулларни қўллаш, ўзининг мақсад ва манфаатларига эришишда умумжамият манфаатларига зид келувчи ҳолатларни қўлламаслик каби қоидаларга асосланади.

• Рақобат курашининг икки усули фарқланади:

• Нарх воситасида рақобатлашув

• Демпинг нархларни қўллаш

• Нархсиз рақобат

• “Нархлар жанги”

• Нархлардан чегирма қилиш

• Имтиёзли нархларни белгилаш

• Товарнинг сифатини яхшилаш

• Текин сервис хизматлар

• Товарлани кредитга сотиш

• Фирманинг имиджи, бренди