―ИҚтисодиёт‖ факультети

Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган гербицидларни кимѐвий таркиби асосида 
синфлаш ва сертификатлаш муаммолари
 
Ҳозирги кунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сифати ва 
рақобатбардошлигини оширишда халқаро стандартларни жорий этиш долзарб 
вазифалардан бири ҳисобланади. Чунки, маҳсулот таркибидаги ингредиентларнинг 
кимѐвий таркиби тўлиқ ўрганилмай, инсонлар соғлигига ижобий ѐки салбий 
таъсирдалиги тадбиқ этилмас ҳамда давлатлараро озиқ-овқат маҳсулотлари 
алмашинувида уларнинг сифат таркибига ойдинлик киритилмас экан турли 

---

288 
муаммолар келиб чиқиш эҳтимоли ортаверади. Ҳаттоки, баъзан озиқ-овқат 
маҳсулотларидан заҳарланиш ҳоллари ҳам учраб турганлиги бунинг исботидир.
Ўзбекистонда ҳам қишлоқ хўжалик маҳсулотларини уларнинг кимѐвий 
таркиби асосида синфлаш ва сертификатлаш ишлари халқаро стандартлар 
талабларига жавоб беради, деб бўлмайди. Маҳсулотнинг сифат ва миқдор таркибини 
билиш зарурияти туғилса, бунга масъул бўлган Давлат санитария – эпидемиология 
станцияларида ҳам, Давлат стандартлаш бўлимларида ҳам текшириш усуллари 
йўқлиги туфайли етарли маълумот олиб бўлмайди. Чунки, ушбу ташкилотларда ҳам 
озиқ-овқат маҳсулотларининг ташқи тузилиши ва қадоқларигина ўрганилиб, сифат ва 
миқдор таркибини ўрганиш бўйича замонавий тезкор усуллар етарли эмас. 
Минглаб қишлоқ хўжалик маҳсулотларига қўшиладиган ингредиентларни 
кимѐвий таркиби асосида синфлашнинг дунѐ мамлакатларидаги осон, тезкор ва арзон 
кимѐвий анализ усулларини ўрганиб, Ўзбекистон шароитида амалга ошириш 
йўлларини жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, соҳа вакилларига 
маҳсулотни кимѐвий таркиби асосида синфлаш ва стандартлашнинг қулай ва мақбул 
усулларини ҳамда иложи борича қўшимчаларнинг зарарсиз ўринбосарларини таклиф 
этиш зарурияти ушбу илмий тадқиқот ишини олиб бориш учун асос бўлади. 
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ихтирочи, кимѐ фанлари доктори, профессор - 
И.Р.Асқаров рабарлиги 02.00.09 - Товарлар кимѐси соҳасида олиб борилаѐтган илмий 
тадқиқот ишлари ва уларнинг натижалари бундай муаммоларнинг ечимларидан бири 
деб ҳисоблаш мумкин. 
Қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ҳосил олишда агротехник тадбирлар, 
касаллик ва зараркунандаларга ҳамда бегона ўтларга қарши кураш чоралари 
қўлланилади. Бунда гербицидлардан фойдаланилади.
Гербицид сўзи лотинчадан олинган бўлиб, herba — ўт и caedo — ўлдираман 
маъносини билдиради. Гербицидлар ѐввойи ўтларни униб чиқишини тўхтатиб, 
уларни йўқ қилишга қаратилган кимѐвий модда ѐки моддалар аралашмасидир. 
Гербицидлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш учун уларнинг кимѐвий 
таркибини, ўзига хос хусусиятларини билиш, уларни тахлил қилиш ва қўллашда 
уларни эътиборга олиш талаб этилади. 
Ўсимликка таъсири бўйича гербицидлар ѐппасига таъсир этувчи (бир даладаги 
барча турдаги ўсимликларга таъсир қиладиган) ва танлаб таъсир этувчи (фақат бир 
турдаги ўсимликка таъсир этиб, бошқасига зиѐн етказмайдиган гурухларга 
ажратилади. Биринчи гуруҳ гербицидлари саноат объектлари атрофида, аэродром, 
темир йўл ва шосселарда, юқори кучланишли электр линиялари остида, дренаж
каналлари атрофида ва бошқа жойларда, иккинчи гурух гербицидлари эса маданий 
ўсимликларни ѐввойи ўтлардан ҳимоя қилишда қўлланилади. 
Бир модда бир вақтда ҳам ѐппасига (носелектив) таъсир этувчи, ҳам танлаб 
таъсир этувчи (селектив) хусусиятга эга бўлиши мумкин. Бу тайѐрланган ишчи 
эритма концентрациясига, сарфланган модда миқдорига ва ишлатилиш усулига 
боғлиқ бўлади. Масалан, 1 га майдонга 1,2 – 2,6 кг миқдорда ишлатилган монурон ѐки 
диурон пахта даласидаги бир йиллик ѐввойи ўтларни, юқори миқдори барча 
ўсимликларни йўқотади. Айрим гербицидлар, масалан, 2,4-дихлорфеноксисирка 
кислота оз миқдорда қўлланилса, у ўсиш
 стимулятори вазифасини бажаради.
 

---

289 
1-жадвал