―ИҚтисодиёт‖ факультети

Инклюзив ўсиш: методология ва халқаро амалиѐт 
 
Инклюзив ўсиш ва ривожланиш амалиѐти миллий иқтисодий стратегияларда 
устуворликлар белгиланадиган объективни кенгайтиришни талаб этади. Бироқ, бошқа 
соҳалар ҳам иқтисодий сиѐсатнинг асосий мақсадлари учун жуда муҳимдир: турмуш 
даражасининг мустаҳкамланиши, кенг барқарор ўсиши. Инклюзив ўсишда фақатгина 
иқтисодий ўсиш эмас, балки турмуш даражасининг юксалиши, жамоатчилик ва 
хусусий секторнинг иқтисодий ўсиши кузатилади. 
Жаҳон Иқтисодий Форумининг 2017 йилдаги ―Инклюзив ўсиш ва ривожланиш‖ 
номли ҳисоботида инклюзив ўсишнинг еттита асосий сиѐсат соҳасидаги устунлари ва 
ўн беш пастки устунлари ѐритиб берилган
136
. Кучли ўрта синфни қуришда, 
қашшоқлик ва ижтимоий чекловларни камайтиришда алоҳида ютуқларга эришган 
жамиятлар, ушбу соҳаларнинг кўпчилигида самарали иқтисодий институтлар ва 
рағбатлантирувчи омиллар яратиб, мустаҳкам макроиқтисодий сиѐсат ва 
самарадорликни оширувчи ислоҳотлар орқали ўсишни қуллаб-қувватламоқдалар. 
1-устун. Таълим ва қобилиятни ривожлантириш; 
2-устун. Асосий хизматлар ва инфратузилмалар; 
3-устун. Коррупция ва ижара ҳақлари; 
4-устун. Реал иқтисодиѐт инвестицияларининг молиявий воситачилиги; 
5-устун. Асосий воситаларни қуриш ва тадбиркорлик; 
6-устун. Иш билан таъминлаш ва меҳнгатга ҳақ тўлаш; 
7-устун. Фискал трансфертлар. 
Ушбу устунлар замонавий иқтисодиѐтнинг таркибий ва институционал 
хусусиятларини таърифлайди, айниқса, турмуш даражасининг кенг кўламда 
такомиллашишига эришиш учун муҳимдир. Таркибий ислоҳот, одатда, бозорлар 
фаолиятини такомиллаштириш ва давлат молиясининг соғломлигини тиклаш йўли 
билан иқтисодий ўсишни оширишга қаратилган чора-тадбирларни назарда тутади, 
кўп ҳолларда солиқ ва тўлов баланси инқирозига жавобан улар кўпинча қисқа 
136
The World Economic Forum, committed to improving the state of the world, is the
International Organization for Public-Private Cooperation. 91-93 route de la Capite CH-1223 
Cologny/Geneva Switzerland 

---

214 
муддатда яшаш меъѐрларини сиқиб чиқариши мумкин. Бироқ, ушбу устунларнинг 
айримларини ѐки барчасини мустаҳкамлаш учун жиддий саъй-ҳаракатлар, 
шунингдек, "таркибий мослашув" зарурдир. Ушбу турдаги тизимли ислоҳотлар, энг 
аввало, ривожланиш жараѐнининг ажралмас қисмини ташкил этувчи узоқ муддатли 
стратегия сифатида қабул қилинмоқда. 
Жамиятнинг ўсиш моделининг инклюзивлигининг муҳим ўлчови - бу бюджет 
трансфертлари ҳисобга олинмагунга қадар унинг ҳаѐтий меъѐрларда кенг ютуқларга 
эришиш даражаси ҳисобланади. Шу сабабли, еттита устунидан олтитаси хусусий 
сектор фаолиятининг таркибига таъсир этувчи сиѐсат ва институционал омилларга ва 
бозорнинг ўзида натижаларни тақсимлашга тааллуқлидир.
Иқтисодий Ҳамқорлик ва Ривожланиш Ташкилоти (ИҲРТ) инклюзив ўсиш 
тушунчасини ―иқтисодий ўсишни аҳолининг барча қатламлари учун имконият 
яратадиган ва моддий ҳамда номоддий жабҳаларда фаровонликни оширишда жамият 
мулкини янада адолатли тақсимлашни‖ аниқлайди деб ҳисоблайди. Инклюзив 
ўсишнинг концепцияси, муҳим омил халқнинг фаровонлигини барқарор яхшилашни 
рағбатлантириш учун иқтисодий ўсишни етарли эмас деб ҳисоблайди. Ҳақиқатдан 
ҳам, у ижтимоий фаравонликни ошириш, шунингдек, соғлиқни сақлаш, таълим, 
бандлик ва тенглик каби турли хил ижтимоий омиллар мажмасини ҳисобга олишни 
талаб қилади. 
Иқтисодий Ҳамқорлик ва Ривожланиш Ташкилотининг 2014 йилдаги 
―Ҳамжамиятнинг барча аъзолари: амалиѐтда инклюзив ўсишни амалга ошириш‖ 
номли ҳисоботида ―инклюзив ўсиш‖ ―иқтисодий ўсишни тушунишнинг янги 
ѐндашуви бўлиб, ижтимоий гуруҳлар ўртасида ортиб бораѐтган фойдани янада тенг 
тақсимлаш ва яшаш тарзини оширишга қаратилган ўсишини‖ англатади деб 
ҳисоблаганлар. Иқтисодий Ҳамқорлик ва Ривожланиш Ташкилоти анъанавий 
ѐндашувдан ажралиб чиқиш зарурлигини таъкидлаб, аҳоли жон бошига ялпи ички 
маҳсулотнинг ўсишини иқтисодиѐт фаолиятининг ҳал қилувчи кўрсаткичи сифатида 
даромад ва моддий турмуш даражасининг концепцияларидан ташқарига чиқадиган 
тушунчага ва фаровонлик учун асос бўлиб хизмат қиладиган номоддий қийматларни 
ўз ичига олади. 
Ушбу ҳисобот мамлакатларининг иқтисодиѐтини тартибга солиш жараѐнида 
инклюзив ўсишга боғлиқ масалаларни қамраб олиш бўйича тажрибасини ўрганиш 
орқали инклюзив ўсишни рағбатлантириш учун зарур бўлган сиѐсат чораларини ва 
воситаларини аниқлаш учун ИҲРТ ишига ҳисса бўлиб ҳисобланади. Айниқса, 
тартибга солиш сиѐсати учун (Тартибга солиш таъсирини баҳолаш) сиѐсат 
чораларини ишлаб чиқиш учун муайян воситалардан фойдаланишга алоҳида эътибор 
беради. Назарий жиҳатдан, тартибга солиш таъсирини баҳолаш (кўп қиррали таҳлил 
воситаси сифатида) иқтисодий, ижтимоий ва экологик натижаларни потенциал 
тартибга солиш чора-тадбирларини аниқлаш ва бошқариш ҳамда турли сиѐсий 
мақсадларни мувозанатлаш ва улар билан боғлиқ савдо-сотиқларни бошқариш учун 
зарур бўлган далилларни аниқлашда ҳал қилувчи рол ўйнаши мумкин. Шундай 
қилиб, тартибга солиш таъсирини баҳолаш сиѐсий фаолиятнинг инклюзив ўсишнинг 
турли соҳаларига таъсирини таҳлил қилиш учун стратегик восита бўлиши мумкин. 
Амалиѐтда, ушбу ҳисоботда кўрсатилгандек, кўплаб мамлакатлар тартибга солиш 
таъсирини баҳолашни инклюзив ўсиш бўйича муайян таъсирларни таҳлил қилиш 
учун қўллашади, лекин инклюзив ўсишни қўллаб-қувватлаш учун сиѐсатни ишлаб 
чиқиш учун маълумотлар манбаи сифатида тартибга солиш таъсирини баҳолашни 
стратегик фойдаланиш далиллари ишончли эмас. 

---

215 
Бу билан таққослаганда, тартибга солиш таъсирини баҳолаш жараѐнида 
мамлакатлар гендер тенглигига таъсирни ѐки таъсирини тақсимлашни кўпроқ таҳлил 
қилишга мойил эканликлари ҳақида кўрсатмалар мавжуд. Шу билан бирга, давлатлар 
кам ижтимоий ҳимояланмаган аҳоли ва мавжуд тенгсизликлар ѐки қашшоқлик ва иш 
билан бандлик/иш ўринларини яратишга таъсирини баҳолашнинг аҳамиятини камроқ 
ҳис этишади. Бу сиѐсат ва жамиятда ишсизликнинг ўсиб бориши муаммосининг 
босими ва иш ўринларини яратишни рағбатлантиришда сиѐсий манфаатнинг юқори 
даражаси ҳисобга олинган бўлса-да, бундай таъсирнинг ҳажмини ўлчаш бўйича 
услубий муаммоларга боғлиқ бўлиши мумкин. Мамлакатлар инклюзив ўсиш учун 
муҳим бўлган таъсирларни баҳолашга ҳаракат қилса ҳам, улар томонидан танланган 
усуллар - ягона тасирни таҳлил қилиш ѐки тартибга солиш таъсирини баҳолашдан 
алоҳида текширишнинг қисми сифатида, мунтазам равишда ѐки махсус тартибга 
солиш соҳалари бўйича - мамлакатлар ўртасида сезиларли даражада фарқланади. 
Иқтисодий Ҳамқорлик ва Ривожланиш Ташкилоти даромад ва бойлик, иш билан 
таъминлаш, касбий кўникмалар ва таълим, соғлиқни сақлаш ҳолати, атроф-муҳит 
сифати, шахсий хавфсизлик, инфратузилма ва турар жой шароитлари каби 
инклюзивлик тушунчасини аниқлаш учун бир қатор чораларни таклиф қилади. 
Шундай қилиб, инклюзив ўсиш концепцияси кўп қиррали хусусиятга эга. Бироқ 
инклюзив ўсишни рағбатлантиришда ҳисобга олиниши керак бўлган ўлчамларини 
танлаш, бир вақтнинг ўзида моддий ва номоддий ўлчовларни ҳисобга олишда 
муросани ҳал қилишнинг мураккаблиги жиддий муаммоларни келтириб чиқариши 
мумкин. 
Пул ва солиққа тортиш билан бир қаторда, тартибга солиш ҳукуматлар 
фаровонлиги ва иқтисодий равнақ топишини таъминлаш учун ҳукумат қўлидаги 
асосий кучлардан биридир. Бироқ Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш 
Ташкилотининг тартибга солиш сиѐсати бўйича сўровномаси, мамлакатлар 
томонидан инклюзив ўсишни рағбатлантириш учун тартибга солувчи сиѐсатининг 
таклиф этаѐтган имкониятларидан кенгроқ фойдаланиш имконияти мавжудлигини 
кўрсатади. Агар асосий тамойиллар ва тартибга солувчи сиѐсат воситалари мунтазам 
қўлланилса, улар тартибга солиш жараѐнининг бошиданоқ тартибга солувчи гуруҳлар 
ва бошқа манфаатдор томонларнинг қарашларини ҳисобга олиш ва инклюзив 
ўсишнинг сиѐсий мақсадига эришишда тартибга солишнинг самарадорлигини 
таъминлашга ѐрдам беради. Улар муайян қоидаларнинг муайян гуруҳларга қандай 
таъсир қилишини аниқлашга, шунингдек, тузатувчи ҳаракатлар зарурлигини 
тушинишга ѐрдам беради. Улар шунингдек, тартибга солувчи қарорлар ва инклюзив 
ўсишнинг турли ўлчамлари орасида афзалликлар ва камчиликларнинг потенциал 
мувозанатини кенгроқ белгилашлари мумкин. 
Инклюзив ўсишни бошқаришни бошқариш жараѐнлари билан боғлаш, айниқса 
қийин ишдир. Бошқариш мураккаб (ва тез-тез аниқланган) тушунчадир. Бундан 
ташқари, кўпинча мунозара қилинадиган кўплаб жиҳатларни қамраб олади. Инклюзив 
ўсишнинг бошқарув регистри бўйича тараққиѐтни баҳолаш учун ишлатилиши 
мумкин бўлган "яхши бошқарув" нинг бир неча машҳур композицион индекслари 
мавжуд. 
Ҳозирги вақтда фақатгина бошқарувнинг ривожланиш йўналтирилган 
жиҳатлари ва уларнинг тегишли кўрсаткичлари деб ҳисоблаймиз. Тавсия этилаѐтган 
иккита кўрсаткич: 1) даромаднинг ЯИМга нисбати ва 2) давлат инвестицияларининг 
ЯИМга нисбати. Ушбу кўрсаткичларнинг иккаласи ҳам, "яхши бошқарув" 

---

216 
муҳокамаларида эътиборсиз бўлсада, Инклюзив ўсиш кун тартибига қўшилишда 
ҳукуматларнинг муваффақияти учун жуда муҳимдир. 
Даромадларнинг ЯИМга нисбати давлатнинг ички молиялаштириш манбаларини 
сафарбар этишдаги муваффақиятларининг асосий барометри ҳисобланади. Катта 
ресурс базаси бўлмаса, ҳукуматлар Инклюзив ўсишни рағбатлантириш учун тавсия 
этадиган дастурлардан келиб чиқадиган кўплаб функцияларни бажаролмайдилар. 
Давлат инвестицияларининг ЯИМга нисбати ҳам жуда муҳимдир, чунки у 
давлатнинг ривожланишга сармоя киритиш имкониятларини ва истакларини 
кўрсатади. Осиѐ ва Тинч океанининг кам даромадли кўплаб мамлакатлари учун 
муҳим иқтисодий ва ижтимоий хизматлар кўрсатиш учун зарур бўлган 
инфратузилмани молиялаштириш учун давлат инвестициялари кучайтирилиши керак. 
Давлат инвестициялари ѐки умуман давлат харажатлари кўрсаткичи давлатнинг 
иқтисодий ва ижтимоий инфратузилманинг турли шакллари учун сарф-харажатларни 
қоплашини акс эттириш учун тегишли тарзда ажратилиши мумкин. 
Ялпи ички маҳсулотга нисбати сифатида соғлиқни сақлаш ва таълимга 
йўналтирилган давлат харажатлари аниқ мисоллар. Бундан ташқари, Ижтимоий 
ҳимоя индексига кўра, ижтимоий ҳимояга сарфланадиган давлат харажатлари ЯИМга 
нисбати сифатида кўрсатилади. Бундан ташқари, камбағаллик даражасини 
қисқартириш дастурлари бўйича умумий харажатларнинг асосий кўрсаткичи 
сифатида марказлаштирилиши мумкин. 
Бундан ташқари, муҳим, лекин кўпинча эътиборсиз кўрсаткичлардан бири, 
иқтисодий инфратузилмага харажатлар кўрсаткичларидир. Сув, санитария, йўллар ва 
электр энергиясига бўлган кескин харажатлар. Энг камида бундай харажатлар қишлоқ 
ва шаҳар ҳудудлари, шунингдек, ҳудудлар бўйича (даромад даражасига қараб) 
ажратилиши керак.