Иқтисод ва молия / экономика и финансы 017, юлдашев нурбек Нормуродович, Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги «Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари»

Тадқиқот методологияси 
Мақолада илмий-тадқиқот ишларида қўл-
ланиладиган қатор методлардан фойдала-
нилди. Уларга иқтисодий таҳлил, демографик, 
статистика, ҳудудий таҳлил ва бошқалар мисол 
бўла олади. Шунингдек, мақолани тайёрлашда, 
аниқроғи унда қўлланилувчи атама ва термин-
ларни изоҳлашда Ўзбекистон Республикаси 
Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 24 майдаги 
«Ишга жойлаштиришга муҳтож меҳнат билан 
банд бўлмаган аҳолини ҳисобга олиш методи-
касини такомиллаштириш тўғрисида»ги 106-
қарори, БМТ Аҳолишунослик фонди методо-
логияси, Россия Федерацияси Мурманск вило-
ятида меҳнат ресурслари балансини ишлаб 
чиқиш методикасидан фойдаланилди. Бундан 
ташқари, мақолада ёритилаётган меҳнатга 
лаёқатли аҳоли сони прогнозини ҳисоблаш 
учун зарур бўладиган демографик прогноз-
нинг ёш силжитиш усули орқали келажакдаги 
аҳоли сонини ҳисоблаш 2016 йилда Тошкент 
давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги 
«Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш-
нинг илмий асослари ва муммолари» илмий-
тадқиқот маркази «Демография ва меҳнат 
бозори» сектори ходимлари томонидан ишлаб 
чиқилган
1
. Бунда 2025 йилгача мамлакат ва 
унинг минтақаларида аҳоли сони, ёш-жинс ва 
ҳудудий таркиби прогнозлаштирилган. Прог-
нозланаётган даврда меҳнатга лаёқатли аҳоли 
сони қанчага етиши мумкинлиги ҳисоблаб 
чиқилган ва ҳисоблаш методологияси кел-
тириб ўтилган. Шунингдек, мақола муаллифи 
1
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирли-
гига жўнатилган №01/5-84-сонли хат иловасида 
ёритилган.
55
МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

---

ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2017, 7
томонидан Тошкент давлат иқтисодиёт уни-
верситетининг «Иқтисодиёт ва инновацион 
технологиялар» илмий-электрон журналининг 
2016 йил 6-сонида чоп этилган
1
мақоласида 
демографик прогнознинг ёш силжитиш усули 
ёритиб берилган. 
Ўзбекистон Республикасида меҳнатга 
лаёқатли ёш тушунчасига Вазирлар Маҳкама-
сининг юқорида келтирилган қарорида таъ-
риф берилган. Унда жумладан шундай дейил-
ган
2
:
«Меҳнатга лаёқатли аҳоли (МЛА) сони 
меҳнатга лаёқатли ёшидаги аҳоли (16 ёшдан 
60 ёшгача бўлган эркаклар ва 16 ёшдан 
55 ёшгача бўлган хотин-қизлар) сонидан 
меҳнатга лаёқатли ёшдаги I ва II гуруҳ ноги-
ронлари, шунингдек имтиёзли шартларда 
пенсия олаётган меҳнатга лаёқатли ёшдаги 
шахслар сонини чиқариб ташлаш йўли билан 
аниқланади:
бу ерда, Э
(16—60)
— 16 ёшдан 60 ёшгача 
бўлган эркаклар;
Х
(16—55)
— 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган хотин-
қизлар; 
Ног — меҳнатга лаёқатли ёшдаги I ва II 
гуруҳ ногиронлари; 
Пи — имтиёзли шартларда пенсия олаёт-
ган меҳнатга лаёқатли ёшдаги пенсионер-
лар. 
Ижтимоий-демографик 
нуқтаи-назар-
дан аҳоли учта ёш гуруҳига бўлинади. 
Ўзбекистонда 0-15 ёшдагилар — меҳнат 
ёшигача бўлганлар
3
, 16-54 (аёллар), 16-59 
(эркаклар) ёшдагилар меҳнатга лаёқат ёши-
дагилар ва 60 (аёлларда 55 ёш) ёшдан катта-
ларни меҳнатга лаёқат ёшидан катталар (ёки 
қариялар) гуруҳларига ажратилган. Бироқ, 
бутун дунёда, хусусан, БМТ аҳолишунослик 
фонди манбаларида бу ёш гуруҳлари ёш 
чегарасида бироз фарқлар мавжуд (меҳнатга 
лаёқат ёшигача бўлганлар — 0-14, меҳнат 
1
http://iqtisodiyot.uz/sites/default/files/
maqolalar/13_N_Yuldashev.pdf
2
www.lex.uz.
3
Абдураҳмонов Қ.Х. Демография. Дарслик. «Фан 
ва технология». – Т..: 2014. -115-б.
ёшидагилар — 15-64 ва меҳнат ёшидан кат-
талар — 65 ёшдан катталар
4
). Баъзи ривож-
ланаётган мамлакатларда меҳнатга лаёқат 
ёшигача бўлганлар ёши нисбатан пастроқ 
бўлса, иқтисодиёти ривожланган мамлакат-
ларда меҳнат ёшидан катталар ёшининг 65 
ёш ва ундан катта қилиб чегараланишини 
кўриш мумкин. Бунга асосий сабаб сифа-
тида дунё бўйича аҳолининг ўртача умр 
кўриш давомийлиги ортиши, тиббий хиз-
мат кўрсатиш сифати ва аҳолининг меҳнат 
қилиш қобилиятининг ортишини кўриш 
мумкин. Бундай хилма-хиллик аввало ўша 
мамлакатларнинг ички имкониятлари, урф-
одатлари ва бошқа шарт-шароитлари билан 
ҳам боғлиқ.
Мақолада меҳнат ёшидаги соф меҳнатга 
лаёқатли аҳоли сонини ҳисоблашда Россия 
Федерацияси Мурманск вилояти меҳнат 
ресурслари баланс прогнозини ишлаб чиқиш 
методикасида мавжуд бўлган соф меҳнатга 
лаёқатли аҳоли сони ва прогнозини ишлаб 
чиқиш схема-жадвалидан ҳам фойдаланилди 
(1-жадвал).