Italiya iqtisodiyoti

Shimol va Janub o‘rtasidagi iqtisodiy keskinliklar 
Hozirda ham mavjud bo‘lgan «Shimol-Janub» muammosi aslida XIX asrning 
ikkinchi yarmiga borib taqaladi. Chunki Italiya 1361 yilgacha bitta knyazlikdan 
tarkib topgan, mamlakatning shimol va markazi kapitalistik, janubi esa feodalizm 
tuzumi ostida edi. 1860 yilda shimoliy Italiya qiroli Pemont qo‘lga kiritgan 
Garibaldi inqilobidan keyin Burbonov dinastiyasi, janubdagi Sitsiliya qirolligi va 
Neopol hamda Palermoni o‘z tarkibiga qo‘shib oldi. Mana, 100 yildan oshiq vaqt 
o‘tibdiki, «Shimol-Janub» muammosi hokimiyat uchun aktual masala bo‘lib 
turibdi. Hozirda shimolda iqtisodiyotning barcha sohasida rivojlanish bo‘lgani, 
aksincha janubda bu borada yetarlicha muammo mavjudligi sabablari ko‘p. Bu o‘z 
navbatida Italiya siyosiy hayotiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
XX asr o‘rtalarida bir oz muddat Shimol va Janub o‘rtasida birlashuv barham 
berilgandi. O‘shanda mahsulot ishlab chiqarishda, masalan ip-gazlama mollari 
tayyorlashda ikki tomon natijalarida qariyib tafovut sezilmagan. (G‘arb-Shimolda-
yillik 16 mln. metr, janubda -13 mln. metr) o‘shanda janubiy Italiya sanoatining 
ayrim turlari ishlab chiqarish bo‘yicha shimolni ortda qoldirishni ham uddalagan. 
Biz yuqorida hozirda shimol va janub borasidagi taraqqiyotning ikki xilligida 
bir necha sabablar borligini aytgandik. Bular quyidagilarda o‘z aksini topgan: 
1. XX asr boshlarida kechgan kapitalizmga o‘tish jarayoni qishloq xo‘jaligi 
sohasida feodal tuzumiga singib ketgan janubliklar hayotida ziddiyatlarni keltirib 
chiqardi. Ya’ni, yirik yer egalari-feodolizm tasarruflaridagi yerlarni bo‘linib 
ketishiga tish-tirnog‘i bilan qarshilik qildilar va o‘z maqsadlariga erishdilar. Bu 
paytga kelib shimolda kapitalistik jamiyatga o‘tish tez sur’atlar bilan amalga oshdi. 

---

2. Yangicha tuzumni o‘zlashtirgan shimoliy Italiyada korxonalar soni ortgani 
sayin ishchi kuchiga, xomashyoga talab ko‘paya bordi. Natijada janub xomashyo 
yetishtirib beradigan va o‘zaro mehnatni tashkil etadigan hududga aylandi. O‘tgan 
asrning 50-yillariga kelib, shimoliy Italiyada yuksalish janubliklardan bir necha 
hissa ortib ketdi. 
3. Ikkinchi jahon urushi Janub iqtisodiyotini yanada orqaga surdi. Italiya 
urushda ko‘p narsa yo‘qotdi. Milliy boyliklarning aksariyati yo‘q qilindi-aholi va 
jamoat inshootlari, ko‘priklar, portlar buzilib ketdi. Dengiz floti umuman inkirozga 
yuz tutdi. Yuzaga kelgan iqtisodiy bo‘hronga barham berish, iqtisodiyotni oyoqqa 
turg‘izish uchun asosiy kuch qishloq xo‘jaligi istiqbolli bo‘lib qoldi. Oqibatda 
janub yerlarida ko‘p hosil olinib, uni shimolda qayta ishlab, foyda olish, qurilish va 
bunyodkorlik ishlariga sarf etildi. Bu esa janubiy Italiyaning ijtimoiy-iqtisodiy 
turmushiga salbiy ta’sirini o‘tkazdi. 
4. Ikki tomon iqtisodiyotidagi tafovutlardan yana biri-janubning shimolga 
qaraganda past darajada rivojlanganligidir. Bu yer port, temir yo‘l, boshqa 
telekommunikatsiya tizimlari shimoldan farqli ravishda kam imkoniyatga ega. 
Yerlari ham unumsiz, quruq yer. Bu yerda ortiqcha mehnat va ko‘p harajat evaziga 
hosil olinadi. 
5. Aholining joylashishi va zichligi, shuningdek, janubda aholi soni ortishi 
shimolga qaraganda yillik 1,5 foiz yuqoriligi ham sabablardan biri hisoblanadi. 
Shunday qilib «Shimol-Janub» muammosi yechimiga urushdan keyin, 1950-
1960 yillarda faol kirishildi. Bu harakat «Vanino rejasi» deb ataldi va u quyidagi 
yo‘nalishda muammoni hal etishga kirishdi: 

janub rayonlariga qo‘shimcha kuvvatlar kiritishdi, shaxsiy kapitallarni hudud 
rivojlanishiga jalb etildi; 

davlat korxonalari daromad mablag‘lari mavjud sohalar taraqqiyotiga jalb 
etildi va shu maqsadda «Janub kassasi» tashkil topdi. Shimoldagi kichik 
korxonalar bu kassani mablag‘ bilan ta’minlovchilari bo‘ldi. 
Ammo «Vanino rejasi» Italiya iqtisodiyotini o‘sishi va janubning 
rivojlanishini ta’minlay oladi. Qaytanga bu urinish YEI davlatlari ichida 
mamlakatni ancha obrusizlantiradi va hududiy nomutanosiblikni yuzaga keltirdi. 
Masalan, 1980 yilda Janubning yalpi daromadi Shimolniki bilan solishtirganda 59 
% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1990 yilda bu ko‘rsatkich 50 % ga tushib qoldi. 
Shimolda ishsizlik 1990 yillarda 10 % bo‘lgan bo‘lsa, Janubda 18 % ga yetdi. 
Iqtisodchilar ta’biricha, davlat Yevropa integratsiyalashuvi sari yurib, bu ikki 

---

iqtisodiy hududning munosabatlarini cheklasa Shimoliy Italiya Yevropa bozorida 
o‘z mavqeiga ega bo‘ladi, ammo Janubiy Italiyada iqtisodiy tanglik yuzaga keladi. 
Shimol va Janub o‘rtasidagi iqtisodiy keskinlik keltirib chiqarayotgan 
munosabatlarni yaxshilash uchun qator muammolar ko‘ndalang turibdi. Aniqrog‘i, 
1. Aloqalar mustahkamlashishi uchun Janubda keskin taraqqiyot yuzaga 
keltirilishi kerak. Hech bo‘lmaganda davlat boshqaruvi bu yerda yirik korxonalar 
barpo etilishini talab qilishi va o‘z nazoratiga olishi lozim. 
2. Janubdagi ishsizlik va migratsiya muammosi hukumat bu muammolar 
bo‘yicha qat’iy dasturga ega emas. Shu bois Janublik oilalar hatto oilaviy bo‘lib 
chetda ishlayapti. Hali bu muammo Italiya hukumati uchun yetarli tashvish 
tug‘diradi. 
3. Janubda kichik korxonalar kamligi muammosi. Shimolning yirik 
kompaniyalari har kanday YEI ga a’zo davlatlar firmalari bilan hamkorlikka 
kirisha oladi va ular bilan raqobatlasha oladi. Janub korxonalari esa bu korxonalar 
bilan tenglasha olmaydi. «Vanino rejasi» ga ko‘ra tashkil etilgan davlat korxonalari 
hatto ichki bozorga ham to‘la kirib borolmagan. Shuningdek, Italiya va xorijning 
aksariyat kompaniyalari bu hududga kapital va investitsiyalarini infratuzilma 
haminqadar, ishonchli hamkorlar kam, jinoiy vaziyat qaror topgan qo‘poruvchilik 
harakati mavjudligi bois Janubga xorij kapitali kirmaydi, G‘arbiy Yevropa, AQSH 
va boshqa davlatlardan keladigan sayyohlaridan tushadigan mablag‘lari esa ko‘p 
hollarda mafiya qo‘liga o‘tadi. 
4. Janubiy Italiya qishloq xo‘jaligi muammosi. Yuqorida ta’kidlaganidek, 
janub yerlarida ish haligacha eski feodallik tuzumi usulida yuritiladi. Bu esa 
sohada yetarli natija bermayotir. Xususiy boylar ko‘paymokda. Italiya 1970 yilda 
qishloq xo‘jaligida chuqur islohatlar boshlagan, ya’ni yerlarni yirik kooperativlar 
ixtiyoriga bo‘lgandi. Bu islohat juda sekin davom etmoqda. 
5. Mafiya va uyushgan jinoiy guruhlarga qarshi kurashish muammosi. Mana, 
mamlakat qirq yildan buyon Janubda qo‘nim topgan Sitsiliya mafiyasiga qarshi 
kurashadi. Ammo natijasi guyoki qumga sepilgan suvdek. Bu uyushgan jinoyat 
guruhi harakati Janub iqtisodiyotining taraqqiy etmayotgani ta’sirini ko‘rsatmokda. 
Umuman, Italiya uchun muammo bo‘lgan «Shimol-Janub» Yevropa Ittifoqi 
mamlakatlari iqtisodiyotiga ham yetarli tashvish keltirmokda. Shu bois YEI ga 
a’zo davlatlar bu hududdagi tanglikni bartaraf etish uchun industriya, kapital 
mablag‘lar, ilmiy-texnik resurslar kiritishga shay. 

---

Italiyaning jo‘g‘rofiy joylashishi yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Janubiy va 
Markaziy Yevropa mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqallar qilishga qulay. Uning 
taraqqiyoti bevosita tashqi aloqallarni yaxshilash bilan bog‘liq. Ammo, bu yerda 
tabiiy resurslarning yetishmasligi bu muddaoning keng ko‘lamda joriy etilishiga 
imkon bermaydi. Eksportsiz esa iqtisodiyotda ko‘zlangan maqsadga erishib 
bo‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan mamlakatda so‘nggi o‘n yillikda eksport o‘sishi 
quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ldi: 
1992 yil sentyabrda milliy valyuta – liraning qadrsizlanishi kuzatildi. 
Oqibatda xorijda Italiya mahsuloti narxi keskin pasaydi, raqobatbardoshligi 
kamaydi (Italiya banki bo‘yicha baho-18 % ni tashkil etdi). Ammo bu savdo 
balansini yaxshilashga zamin yaratdi. Mahsulot arzonligi bois eksport va xizmat 
ko‘rsatish ko‘rsatkichlari 10 % gacha o‘sdi, import esa 1,3 % ga kamaydi; 
Butunjahon savdo tashkiloti (BJST) doirasida mamlakat 1994 yil bahorida 
poshlina uchun bojlarni pasaytirdi. Natijada yalpi ichki mahsulot (YAIM) 
tayyorlashda so‘nggi sakkiz yil ichida 2 % lik o‘sish kuzatildi; 
1993 yilda transmilliy korporatsiya (TMK)lar bu yerdan barcha sohalardagi 
mahsulotlarni erkin sotib olishlari uchun eshiklar ochib qo‘yildi. Haridorlarni 
ko‘proq farmatsevtika, kosmetika va zamonaviy texnologiyalar sanoati qiziqtirdi. 
Natijada eksport ulushida AQSH, Shvesariya, Angliya, Fransiya va nemis 
firmalarining o‘rni salmoqli tus oldi. 
Eksport salohiyatida kredit va sug‘urta tizimida joriy etilgan imtiyozlar 
alohida mazmun kasb etdi. Bu sohalarni soddalashtirish va amaliyotga doimiy 
tadbiq etib borish maqsadida 1978 yilda tashkil etilgan kreditlarni sug‘urtalash 
milliy institutida ixtisoslashgan eksport kreditlarini sug‘urtalash (CAZE) bo‘limi 
ochildi. Bu bo‘lim faoliyatini davlat moliya vazirligi o‘z nazoratiga oldi. Uning 
asosiy funksiyasi uzoq, o‘rta va qisqa muddatli eksport kreditlarinini sug‘artalash, 
eksport mukofatlarini taqsimlashdan iborat bo‘ldi. CAZE hozirda ham 150 ta 
mamlakatning eksport kreditlarini sug‘urtalagan. 
Ayni kunda bu bo‘lim Italiyadan olib ketilayotgan zamonaviy texnologiyalar, 
litsenziya va patentlar, shuningdek, investitsiya va xomashyolarni harid 
qilinishidagi mablag‘larni ham sug‘urta qilmoqda. Bu ilgaridek, uchinchi 
davlatning vositachilik faoliyatiga chek qo‘ydi, endilikda bu bo‘lim nufuzi ham 
oshgan. 
Italiya tajribasida eksport krediti ikki xil firmalar va banklar krediti 
yo‘nalishlariga ega. Firma kreditlari xorijlik ishbilarmonlar uchun vositachilik 
harajatlarini yo‘q qilgan holda taqdim etilgan kreditning 75-80 foizini davlat 

---

kafolati bo‘yicha saqlashni, bank krediti esa tuzilgan shartnoma bo‘yicha 80-85 
foizigacha davlat kafolatini berishni o‘z zimmasiga olgan: 

eksportni rag‘batlantirish uchun eksport qiluvchilar to‘lovlaridan ozod qilindi; 

muddatda ko‘rsatganidan ertaroq import qilishgan va mahsulotni qayta ishlab 
eksportga chiqargan mijozlar bojxona poshlinalarini to‘lamaydigan bo‘lishdi; 

davlat byudjetiga qaytarilmagan katta hajmdagi mablag‘ mamlakat sanoat 
korxonalarini modernizatsiya qilish, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish 
va raqobatbardosh tovarlar salmog‘ini oshirishga yo‘naltirildi. 
Shunday qilib, Italiya siyosati milliy eksportni rag‘batlantirish orqali 
mamlakatning asosiy hududlarida tom ma’nodagi iqtisodiy siyosatni vujudga 
keltirdi.