Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 
Key words:
cycle, algorithmic, logical thinking, photography of the world, concept, 
labyrinth, crossword, rebus, puzzle, counting books, reasoning, reasoning. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Biz ta’lim va tarbiya 
tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni 
o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz”
1
, – deya alohida urg‘u berishi 
1
Mirziyoyev Sh.M. 2017. 24-iyun. "Xalq so‘zi" gazetasi 
189

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
zimmamizda xalq manfaatlari, farzandlar kelajagi, ularning tarbiyasiga oid mas’uliyat 
nechog‘li yuqori ekanidan dalolatdir. Zero, farzandlar bizning kelajagimiz, ular ota-ona va 
ajdodlarimiz ishining davomchilari hisoblanadi. 
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi “2017-2021-
yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 
PQ-2707-sonli, 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli Farmoni, 2017-yil 9-
sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi PQ-3261-sonli Qarori, shuningdek, Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018-yil 
18-iyundagi 1-mh sonli “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan 
davlat talablari” hamda “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv 
dasturini amalda joriy etish, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim 
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarori shular 
jumlasidandir. 
XVIII-XIX asrlarda maktabgacha yoshdagi bolalar arifmetikasini o‘qitishning mazmuni 
va metodlari hamda o‘lchamlar, o‘lchov choralari, vaqt va makon haqidagi g‘oyalarni ishlab 
chiqish masalalari Y.A.Komenskiy, I.G.Pestalotssi, K.D.Ushinsky, L.N.Tolstoy tomonidan 
ishlab chiqilgan ta’limning ilg‘or pedagogik tizimlarida o‘z aksini topdi. Matematika maktab 
siklidagi eng qiyin fanlardan biridir. Shuning uchun bugungi kunda bolalar bog‘chasida bola 
asosiy matematik bilimlarni o‘rganishi kerak. Biroq bolalarning matematik qobiliyatlarini 
shakllantirish va rivojlantirish muammosi maktabgacha pedagogikaning eng kam ishlab 
chiqilgan metodik muammolaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga matematika 
asoslarini o‘rgatish muhim o‘rin tutadi. Bunga bir qator sabablar: maktab ta’limining yetti 
yoshdan boshlanishi, bola olgan axborotning ko‘pligi, kompyuterlashtirishga e’tiborning 
ortishi va o‘quv jarayonini yanada jadallashtirishga intilish sabab bo‘lmoqda. 
Matematika o‘ziga xos rivojlanish ta’siriga ega. Uni o‘rganish xotira, nutq, tasavvur, his-
tuyg‘ular rivojlanishiga yordam beradi; shaxsning qat’iyat, sabr-toqat va ijodiy salohiyatini 
shakllantiradi. Ota-onalar ham, o‘qituvchilar ham boshlang‘ich matematik tushunchalarni 
shakllantirish bolalarning rivojlanishi uchun noyob imkoniyatlarga ega, shuningdek, 
o‘quvchilarning hayotiy shaxsiy fazilatlarini shakllantiradigan bolalarning rivojlanishida 
kuchli omil — diqqat va xotira, fikrlash va nutq, aniqlik va mehnatsevarlik, algoritmik 
ko‘nikma va ijodkorlik. Biroq, ma’lum elementar matematik ko‘nikmalarni rivojlantirish 
uchun maktabgacha ta’lim oluvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish kerak. Maktabda 
ularga taqqoslash, tahlil qilish va umumlashtirish qobiliyati kerak bo‘ladi. Shuning uchun 
bolani muammoli vaziyatlarni hal qilishga, ma’lum xulosalar chiqarishga, mantiqiy xulosaga 
kelishga o‘rgatish kerak. Chunki, zamonaviy boshlang‘ich sinf o‘quv dasturlarida mantiqiy 
komponentga alohida (muhim) ahamiyat beriladi. Va matematik rivojlanish jarayonida 
preschoolerning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish eng mos keladi. Matematik rivojlanish 
bolaning "dunyo surati"ni shakllantirishning muhim tarkibiy qismidir. 
Maktabgacha yoshda bolalar matematik mazmun bilan tanishadilar va elementar 
hisoblash malakalarini egallaydilar va ularning elementar matematik tasavvurlarini 
shakllantirish maktabgacha ta’lim muassasalari ishining muhim yo‘nalishlaridan biridir. 
Bolalarning aqliy rivojlanishini rag‘batlantirish uchun ta’limiy va ko‘ngilochar o‘yinlardan 
iborat ko‘ngilochar matematika burchagini jihozlash, didaktik o‘yinlar va mantiqiy fikrlash 
190

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
uchun boshqa ko‘ngilochar materiallar joylashgan bilimni rivojlantirish markazini yaratish 
kerak: topishmoqlar, muammolar-hazillar, ko‘ngilochar savollar, labirint, krossvordlar, 
rebuslar, topishmoqlar, sanoq kitoblari, maqollar, so‘zlar va jismoniy tarbiya. 
Rivojlantiruvchi muhitni tashkil etish bolalarning mumkin bo‘lgan ishtiroki bilan amalga 
oshiriladi, bu esa materialga ijobiy munosabat va qiziqish, o‘ynashga intilishni yuzaga 
keltiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar matematikasini o‘rgatish aqliy qobiliyatning 
shakllanishi va takomillashuviga yordam beradi: fikr mantig‘i, mulohaza va harakatlar, fikr 
jarayonining moslashuvchanligi, zukkolik, ijodiy fikrlashning rivojlanishi. 
Bugungi zamonaviy jamiyatda maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan talablardan biri 
bolalar bog‘chasida matematik bilim va boshlang‘ich tushunchalarni egallashdir. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z rivojlanish jarayonida matematika haqidagi 
dastlabki boshlang‘ich g‘oyalarni oladilar. Elementar matematik tasavvurlarni 
shakllantirishning mavjud usul va vositalari maktabgacha yoshdagi bolalarda bu 
yo‘nalishdagi ko‘nikma va malakalarni bosqichma-bosqich rivojlantirishni hisobga olgan 
holda yosh toifalari uchun maxsus mo‘ljallangan. 
Matematika mustaqil o‘quv predmeti bo‘lib, maktabgacha ta’lim oluvchilarning tabiiy 
salohiyatiga qarab aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga mo‘ljallangan. Maktabgacha ta’lim 
muassasalarida boshlang‘ich tushunchalarni rivojlantirishda uning roli juda katta. Bu 
mashg‘ulot turi davomida bola bilim va shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. 
Matematika bolalar shaxsining turli qirralarini qamrab olgan sanoqli fanlardan biridir. 
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish va o‘rganish jarayonida maktabgacha 
yoshdagi bolalar barcha bilish jarayonlarini faol rivojlantiradilar: nutq, tafakkur, xotira va 
idrok. Har bir bolaning psixofizik rivojlanishiga qarab bolada bilish jarayonlarining davriyligi 
va rivojlanish ketma-ketligi darslarni belgilashda hisobga olinsa, bu samarali bo‘ladi. 
Har bir bolaning qobiliyatlari ularning individual psixologik xususiyatlariga bog‘liq. 
Matematik qobiliyatlar tug‘ma bo‘la olmaydi, chunki insonning faqat anatomik va fiziologik 
xususiyatlari tug‘ma bo‘ladi. Matematik ko‘nikmalar qobiliyatning maxsus turi bo‘lib, ular 
aqlning integral sifatiga bog‘liq va matematik faoliyat jarayonida rivojlantiriladi.
1
Insonning qobiliyatlari turli sohalarda namoyon bo‘lishi mumkin va bu yerda, barcha 
boshqalar kabi maktabgacha yoshdagi bolaning faoliyati davomida matematik qobiliyatlar 
paydo bo‘ladi. Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun eng qulay davr maktabgacha yosh 
hisoblanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarga matematikani o‘rgatish ko‘ngilochar o‘yinlar, 
vazifalar va o‘yin-kulgilardan foydalanmasdan bo‘lmaydi. Bolalar bilan matematikani 
"o‘ynash" kerak. Didaktik o‘yinlar turli pedagogik vazifalarni bolalar uchun eng qulay va 
jozibador bo‘lgan o‘yin shaklida hal qilish imkonini beradi. Ularning asosiy maqsadi – 
bolalarda predmetlar, sonlar, geometrik shakllar va yo‘nalishlarni ajrata olish, ta’kidlash va 
nomlash qobiliyatlarini ta’minlashdan iborat. 
Ixtirochilik uchun har qanday matematik muammo, qaysi yoshga mo‘ljallanganligi 
uchun, ko‘pincha ko‘ngilochar uchastkalar, tashqi ma’lumotlar, muammoning holati va 
boshqalar bilan niqoblangan muayyan ruhiy yukni olib yuradi. Ruhiy qiyinchilik: shakl 
yaratish yoki uni o‘zgartirish, yechim topish, o‘yin harakatlarida o‘yin orqali amalga 
1
Ерофеева Т.И. Математика для дошкольников. – М.: Просвещение. - 1992. – 80с. 
191

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
oshiriladigan raqamni taxmin qilish. Zukkolik, topqirlik, tashabbuskorlikni rivojlantirish 
bevosita qiziqish asosida faol aqliy faoliyatda amalga oshiriladi. 
Har bir muammo tarkibidagi o‘yin elementlari, mantiqiy mashqlar, o‘yin-kulgi, xoh 
shaxmat bo‘lsin, xoh eng elementar boshqotirma, masalan, savol qo‘yishning g‘alatiligi 
matematik materialni qiziqarli qiladi: "Ikkita tayoqcha bilan stolga kvadrat qo‘yish qanday 
amalga oshiriladi?"- bolani o‘ylantirib, javob izlab tasavvur o‘yiniga jalb qiladi.
1
O‘yin nafaqat bolaning zavq va quvonchidir, bu o‘z-o‘zidan juda muhim, uning yordami 
bilan siz bolaning e’tiborini, xotirasini, fikrlashini, tasavvurini rivojlantirishingiz mumkin. 
O‘yin o‘ynash, bola yangi bilim, ko‘nikma, malakaga ega bo‘lishi, qobiliyatlarni rivojlantirishi, 
ba’zan buni bilmasligi mumkin. O‘yinning eng muhim xususiyatlariga ko‘ra, o‘yinda bolalar 
eng og‘ir vaziyatlarda, qiyinchiliklarni bartaraf etish kuchlari chegarasida harakat qilishadi. 
Bundan tashqari, bunday yuqori darajadagi faoliyat ular tomonidan, deyarli, har doim 
ixtiyoriy ravishda, majburlashsiz erishiladi. 
Yuqori faollik, o‘yinning hissiy ranglari ishtirokchilarning yuqori darajadagi ochiqligini 
ta’minlaydi. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, ba’zi bir e’tiborni yo‘qotish holatida, ba’zan odamni 
unga yangi nuqtayi nazarni qabul qilishga ishontirish osonroq bo‘ladi. Agar biror narsa 
odamning diqqatini chalg‘itadigan bo‘lsa, unda ishonchning ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Ehtimol, 
bu bir darajaga qadar, o‘yin vaziyatlarining ta’lim ta’sirining yuqori mahsuldorligi bilan 
belgilanadi. 
Didaktik o‘yinlar bevosita mashg‘ulotlarning mazmuniga dasturiy vazifalarni amalga 
oshirish vositalaridan biri sifatida kiritiladi. Boshlang‘ich matematik tasavvurlarni 
shakllantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar tarkibida didaktik o‘yinning o‘rni bolalarning yoshi, 
maqsadi, mazmuni bilan belgilanadi. Bu ta’lim vazifasi sifatida ishlatilishi mumkin, g‘oyalarni 
shakllantirishning muayyan vazifasini bajarishga qaratilgan mashqlar. Didaktik o‘yinlar ilgari 
o‘rganilgan narsalarni takrorlash, mustahkamlash uchun mashg‘ulot oxirida mos keladi. 
Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda turli xil didaktik o‘yin mashqlari shakl va 
mazmun jihatidan keng qo‘llaniladi. 
Didaktik o‘yinlar quyidagilarga bo‘linadi: 
– obyektlar bilan o‘yinlar; 
– stol va bosma o‘yinlar; 
– so‘z o‘yinlari.
2
Bundan tashqari, ishda muvaffaqiyatga erishish uchun tarbiyachining matematik 
o‘yinlarga bo‘lgan ijodiy munosabati: o‘yin harakati va savollarining o‘zgarishi, bolalar uchun 
talablarni shaxsiylashtirish, o‘yinlarni bir xil shaklda takrorlash yoki murakkablik zarur. 
Shuni ta’kidlash kerakki, matematika darslarida bilim olish imkoniyatlari va 
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan didaktik o‘yinlardan muntazam foydalanish 
maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik dunyoqarashini kengaytiradi, matematik 
rivojlanishga yordam beradi, maktabga matematik tayyorgarlikning sifatini oshiradi, 
1
Козлова В. А. Дидактические игры по математике для дошкольников. – М.: Школьная Пресса, 2002. – 16 с. 
2
Колесникова Е.В. Математика для детей 6—7 лет: Учебно-методичес-кое пособие к рабочей тетради «Я считаю до 
двадцати». 3-е изд., дополн. и перераб. — М.: ТЦ Сфера, 2012. — 96 
192

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
bolalarga atrofdagi haqiqatning eng oddiy naqshlarida ko‘proq ishonch bilan harakat qilish 
va kundalik hayotda matematik bilimlardan faol foydalanish imkonini beradi. 
Мaktabgacha yoshdagi bolalarning bilish qobiliyatlari va bilishga bo‘lgan qiziqishlarini 
shakllantirish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolani tarbiyalash va rivojlantirishning eng 
muhim masalalaridan biridir. Bolaning maktabda ta’lim olishi va umuman rivojlanishining 
muvaffaqiyati bolaning bilishga bo‘lgan qiziqishi va bilish qobiliyatlarining qay darajada 
rivojlanganligiga bog‘liq. Yangi narsalarni o‘rganishga qiziqqan va muvaffaqiyatga erishgan 
bola doimo ko‘proq o‘rganishga intiladi. Bu, albatta, uning aqliy rivojlanishiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi.